مقدمه

مقاله حاضر در حقيقت متن كامل نشريه اي است كه توسط سرپرست آموزش سازمان تغذيه و كشاورزي وابسته به سازمان ملل متحد در افغانستان و اتيوپي تدوين شده است و توسط مركز آموزش دامپزشكي وزارت كشاورزي يمن به زبان عربي ترجمه شده است و از اين زبان به فارسي ترجمه شده است .

اطلاعات عمومي
شتر حيوان نشخوار كننده ، بدون شاخ و زوج سمي است كه به گروه پستانداران تعلق دارد . شتر داراي چهار اندام خلفي و قدامي بلند و قوي است كه هر كدام به كف پائي عريض و خشن منتهي مي گردد كه داراي ناخن هائي ضعيف و رشد نايافته بوده و براي راه رفتن بر روي شن هاي صحرا سازگاري يافته است اين حيوان داراي گردني دراز و منحني است . سر شتر مستطيل شكل و لب هاي بالائي او شكافته است . دندان هاي پيش و نيش وي قوي و برنده است و توانائي گاز گرفتن عميق را به حيوان داده است .
شتر آسيائي دو كوهانه است كه كوهان اول بر روي كمر و كوهان دوم بر روي كپل حيوان قرار دارد  و شتر در آن اقدام به ذخيره سازي غذا مي كند . رنگ پشم اين گونه شترها سرخ – خاكستري است و پشم ها به صورت انبوه و بلند در پشت گردن و در اطراف بخش بالائي اندام هاي خلفي و قدامي رشد مي كنند. تعداد زيادي از اين گونه شترها در منطقه آسياي ميانه وجود دارد كه برخي از آنها جهت سواري مورد استفاده قرار مي گيرند.
گونه ديگر شتر ، شتر عربي يا يك كوهانه است كه اين شتر در صحراهاي كشورهاي عربي و آفريقائي وجود دارد .
شتر حيوان مفيدي است وكاربردهاي فراواني دارد . اين حيوان علاوه بر اينكه وسيله اصلي رفت و آمد ساكنين صحراست ، از سوئي ديگر مي تواند غذاي آدمي و وسايل مورد نياز ديگر را به انسان عرضه كند و انسان مي تواند بوسيله تغذيه با شير شتر و گوشت شتر ، تا هفته ها در صحرا زنده بماند . هم چنين مي توان از چربي كوهان به جاي كره استفاده كرد و پشم شتر را در ساختن خيمه ها ، پتو ، فرش ،‌لباس هاي پشمي ،‌طناب و ريسمان به كار برد . هم چنين مي توان از مدفوع خشك شده شتر براي روشن كردن آتش استفاده كرد و پس از كشتار شتر مي توان از پوست آن براي ساختن كفش ، و مشك و غيره ، ....استفاده كرد . شتر از حيواناتي است كه با محيط هاي خشك و بي آب و علف و صحرا سازگار شده واين سازگاري باعث شده است كه به خوبي قادرباشد آب و هواي گرم و خشك ، بي آبي و كم غذائي را تحمل نمايد .
كوهان ، عضوئي قابل توجه در شتر است كه فقط از چربي و عضلات تشكيل شده و در آن استخواني وجود ندارد و شتر درشرايط بي غذائي تا چندين روز مي تواند با اعتماد به وجود اين چربي و سوخت و ساز آن زنده بماند.
كف پاي شتر حالت مخصوص به خود دارد و از دو بخش تشكيل شده است و كلفت و پهن است و مانع از اين مي شود كه پاي شتر درشن هاي ريز صحرا فرو رود . چشم هاي شتر داراي مژگان هاي بلندي است كه به همراهي پلك ها ، چشم ها را از طوفان هاي شني و از تابش شديد آفتاب محافظت مي كند . منخرين شتر داراي شكاف هاي طولي است كه شتر در هنگام تنفس مي تواند بيني را به خوبي از هم باز كند و بيشترين ميزان هوا را وارد ريه هاي خود كند و در هنگام بروز طوفان هاي شني بيني خود را ببندد . هم چنين شتر داراي فك درازي است كه به طور جانبي حركت مي كند و مي تواند عمل جويدن را به خوبي انجام دهد . شتر مي تواند بيشتر از هر حيوان ديگر بي آبي را تحمل كند ‌و اكنون آشكار شده است كه شتر به علت اختلاف زياد درجه حرارت بدنش مي تواند آب بدن خود را حفظ نمايد . زيرا كه از اين آب براي خنك كردن بدن استفاده نمي كند . درجه حرارت بدن شتر ثابت نيست و به آهستگي همراه با ارتفاع درجه حرارت محيط بالا ميرود و اين بدان معني است كه شتر آب بدن خود را از دست نمي دهد تا بدن خود را سرد نگه دارد ( كه اين كار در انسان از طريق عرق كردن صورت مي گيرد ) و در هنگام شب ، هنگامي كه درجه حرارت محيط پايين مي رود درجه حرارت بدن شتر نيز كاهش يافته و در هنگام صبح در پايين ترين درجه خواهد بود .
دماي بدن شتر مي تواند در محدوده 7 درجه فارنهايت بالا و پايين برود در حالي كه در انسان فقط در محدوده 1 درجه فارنهايت بالا و پايين مي رود .

خصوصيات شتر
لب هاي شتر داراي وسعت حركتي خو بي است و لب بالائي به دو بخش تقسيم شده است و ملاحظه مي گردد كه لب پاييني در شترهاي مسن بوضوح آويزان است . در اين حيوان نيز ، همانند ساير نشخوار كنندگان برروي فك پائيني شتر فقط دندان پيشين وجود دارد و اين دندان ها در فك بالائي وجود ندارد . دهان شتر هميشه باز است و حيوان صداهائ بلند و آزار دهنده اي از خود در مي آورد و هنگامي كه حيوان چنين صداهائي از خود در مي آورد اگر به دهان او بنگريم در موخره دهان مي توانيم توده اي سرخ رنگ را ببينيم كه احياناً تا بخش جلوئي دهان مي رسد و به نظر مي رسد كه وظيفه اين توده مرطوب كردن ناحيه انتهايي حنجره است و در نتيجه كمك مي كند حيوان در برابر تشنگي مقاومت كند . ( اين توده با لاخص درهنگام فصل جفتگيري ، كه شتر نر مست بدون دليل به ديگران حمله مي كند ، و بيضه ها و مثانه و اجزاي ديگر بدن را گاز مي گيرد ، در خارج از دهان نيز مشاهده مي گردد ) .
شتر در بالاي پس سر خود غده اي نرم و مرطوب دارد كه وظيفه ترشحي آ‌ن در هنگام مستي شتر است . در حالي كه بقيه اجزاي بدن كاملا خشك مي باشد . در ناحيه مفصل پاها ‌،پوست شتر كلفت و خشن مي گردد كه به آن پينه مي گوئيم اين پينه ها بيشتر در جاهائي از بدن مشاهده مي گردد كه شتر بر روي آنها مي نشيند تا باقي بدن خود رااز اصطحكاك با زمين محافظت نمايد و هم چنين شتر در ناحيه جناغ سينه نيز پينه بزرگي دارد كه شتر را در هنگام نشستن بر روي زمين در حفظ تعادل كمك مي رساند . كوهان شتر يك توده چربي است كه حجم آن بر حسب شتر ، سن وي و سلامتي يا بيماري وي تغيير مي يابد .
پاهاي شتر به گونه اي آفريده شده است كه حيوان را در هنگام راه رفتن بر روي شن هاي نرم ياري كند ، ولي به هر حال اين پاها با هر گونه زميني به جز زمينهاي گل آلود مناسبت دارد . اما سم هاي حيوان واضح و آشكار نبوده و در داخل بافت كراتينه كف پا فرار گرفته است . كف پا محكم بوده و داراي ناخن هاي سخت و كوتاهي در مقدمه است و هنگامي كه كف پا بر روي زمين گذاشته مي شود به خوبي منبسط مي گردد و باعث تثبيت پا بر روي شن ها مي گردد و اين در حالي است كه شتر با سختي فراوان بر روي زمين هاي گلي و لغزنده راه مي رود .
دستگاه گوارش شتر همچون ساير نشخوار كنندگان داراي معده چهارگانه است هر چند كه هزار لاي شتر ، رشد وتوسعه چنداني نيافته است . شتر داراي رفتار خاصي است . اين حيوان هر چند كه حيواني بردبار و آرام است اما احياناً وبه صورت ناگهاني مهاجم مي گردد (بالاخص در فصل جفت گيري ) و به همين جهت بهتر است كه در هنگام كار ،‌شتران نرو ماده از هم جدا گردند در اوقات ديگر شترها مطيع و آرام هستند . علي رغم اينكه در هنگام گرفتن افسار آنان و يا نهادن بار ، از خود صداهاي بلند آزار دهنده در مي آورند خطري نخواهند داشت و معمولا ً شتران اخته شده در مقايسه با شتران نر طبيعي آرام تر هستند . شتر نسبت به تحمل درد و در قبال بيماريها تا حدودي مقاوم تر از ساير دامها ست و هيچگونه علايم خستگي و ناراحتي از خود بروز نمي دهند . به همين جهت بايد كه به دقت آن ها را تحت نظر داشت زيرا در هنگام بيماري نيزبدون هيچگونه اظهار ناراحتي هم چنان به كار خود ادامه مي دهند .

نشانه هاي سلامتي
دامپزشكان بايد در هنگام آزمايشات باليني شتر كاملاً بر حذر باشند، زيرا كه علي رغم آرامش و تحمل زياد ،‌اين حيوان مي تواند لگد بسيار محكمي بزند كه ممكن است تا شانه برسد . شتر هم چنين مي تواند دست ها و پاهاي خود را در محدوده وسيعي به عقب يا جلو حركت دهد بطوري كه اين حيوان مي تواندبا دست هاي خود نيز لگد بپراكند و ارتفاع لگد آ‌ن تا آرنج مي رسد و گفته مي شود كه شتر بعد از آن كه به انسان لگد پراكند و او را نقش زمين كرد بر روي او مي نشيند .
به هر حال شتر هنگامي كه ايستاده باشد خطرناك است اما چون بنشيند آرام مي گيرد و بي خطر مي شود .شتر علي رغم اين كه صداهاي ترسناكي از خود در مي آورد اما به ندرت گاز مي گيرد . در هنگام معاينه دهان و سر حيوان بايد در يكي از طرفين شتر ايستاد زيرا كه احياناً شتراقدام به پرت كردن غذا و لعاب به طرف جلو مي كند . جهت هر كاري بايد در آغاز شتر را بوسيله طنابي بست .
شتر سالم شتري است با سر افراشته و چشمان صاف ،‌ و گوش هاي برجسته و كوهان دائري شكل و بدن پر با انحناي اندكي به يكي از طرفين باشد . شتر سالم بايد براحتي راه برود و پينه موجود در زير جناغ سينه اش بزرگ و بدون زخم و ترك خوردگي باشد .
دماي بدن ،‌دليل خوبي براي شناخت سلامتي شتر است و همانطور كه قبلا ًتوضيح داديم درجه حرارت بدن شتر از وقتي به وقت ديگر تفاوت مي كند ، به طوري كه در صبح ها درجه حرارت پايين بوده و تاهنگام غروب آفتاب بتدريج بالا مي رود ، سپس دوباره شروع به پايين آمدن مي كند . در ذيل ميانگين دماي بدن شتر را در اوقات مختلف مشاهده مي كنيم :

متوسط درجه حرارت ميزان درجه حرارت
ساعت 6 صبح 5/97 فارنهايت از 94 تا 6/98 فارنهايت
ساعت 12 ظهر 0/99 فارنهايت از 95 تا 100 فارنهايت
ساعت 6 بعد از ظهر 6/100 فارنهايت از 99 تا 7/101 فارنهايت

درجه حرارت شتر درروز و شب هاي بسيار گرم به بالاترين ميزان خود مي رسد و ريزش باران باعث پايين آمدن درجه حرارت شتر به كمترين ميزان خود مي گردد و بطور كلي در هنگامي كه شتر در معرض آزار تعداد بسيار زيادي از مگس هاي آزار دهنده قرار مي گيرد ، درجه حرارت او به دليل درستي براي سلامتي او نخواهد بود.
تعداد ضربان قلب شتر به شدت متفاوت است ولي به طور متوسط بين 28 تا 32 ضربه در دقيقه است و مي توان نبض شتر را با لمس شريان هاي زير زانوي شتر شمرد . تعداد دفعات تنفس شتر در هنگام استراحت 5تا7 مرتبه در دقيقه است و اگر از 12 مرتبه دردقيقه بيشتر بود نشان دهنده اين است كه شتر در وضعيتي غير طبيعي است.

علايم بيماري
درجه حرارت حيوان در حالت بيماري بالا مي رود و چنانچه درجه حرارت حيوان در ساعت 6 صبح بيش از 6/98 درجه فارنهايت و در ساعت 6 بعداز ظهر بيش از 7/101 درجه فارنهايت باشد شتر تب دار به شمار مي رود . هم چنين از علايم بيماري ، بي اشتهائي ، توقف نشخوار ، افزايش ميزان نتفس ، خم كردن سرو گردن رو به جلو و ريزش اشك از چشم ها بر روي گونه ها است ، شتران تب دار معمولا ترجيح مي دهند كه در زير تابش خورشيد باشند و هنگامي كه شتر دچار دل درد مي شود همچون اسب ها رفتار كرده و در خاك مي غلتد و يا اينكه مي نشيند و پاهاي خود را درهر دو جفت بلند نموده و شكم خود را به زمين مي فشارد و سرعت تنفس وي به شدت افزايش مي يابد و گاهي اوقات شتر به تورم بافت استخوان مبتلا مي شود كه در اين حالت فاصله ميان دم و بازدم وي زياد مي شود و هنگامي كه حيوان واقعا مريض باشد آه و ناله مي كند اشك از چشمانش سرازير مي گردد و گاهي اوقات دندان هاي خود را به شدت به هم مي سايد ، ولي اين دندان قروچه در حالت مستي و هيجان جنسي و بعداز خوردن نمك نيز مشاهده مي گردد.
اسهال در شتر دليل بيماري نيست زيرا كه ممكن است كه در نتيجه تغيير جيره غذائي شتر اتفاق بيفتد وهمچنين ديده شده كه شتر در اثر ترس و يا زخمي شدن نيز دچار اسهال شود . معمولا ًمدفوع شتر نرم و يك طرف بر آمده و از طرف ديگر فرو رفته است و اگر شتر دچار يبوست گردد مدفوع وي دائري شكل ، سخت و خشك خواهد شد .

توليد مثل
شتر نر بر خلاف شتر ماده داراي فصل جفتگيري است و اين فصل جفتگيري متناسب با هنگام آمادگي شتر ماده جهت باروري است، و فصل جفتگيري در نيمه كره شمالي در ماه هاي آخرفصل زمستان است و دوره يا فصل مستي شتر ناميده مي شود ودر صورت وجود علوفه كافي فصل جفت گيري ازماه دسامبر آغاز شده و تا ماه مارس ادامه مي يابد . به هرحال شتر در ماه فوريه در حالت هيجان جنسي خواهد بود و علايم اين هيجان واضح و آشكار است و احتياج به شرح فراوان ندارد . چرا كه در چنين حالتي كه كام نر حيوان بزرگ شده و از دهان بيرون مي زند و اين امر بسيار واضح وآشكار خواهد بود . معمولاً بزرگترين و قويترين شتر گله اقدام به باروري شتران ماده مي نمايد ، و چنانچه دو شتر نر در حالت مستي در يك زمان وجود داشته باشند ،‌آن دو به جنگ پرداخته و شتر پيروز است كه اقدام به جفتگيري با شتران ماده نموده و شتر شكست خورده حالت مستي خود را از دست مي دهد .
در اين فصل ، معمولا ًشتر نر به حيوانات ديگر و حتي انسان حمله مي كند و به آنها صدمات فراوان وارد مي كند و در اين فصل شترها كثيف ، آزار دهنده و كم رشد مي شوند و جهت جلوگيري از چنين مسائلي اقدام به اخته نمودن شتران كاري و باركش مي نمايند. ولي اخته كردن اگر در شتران كمتر از 6 سال سن انجام شود ، خود باعث حدوث تغييرات ناخوشايندي از لحاظ رشد استخوان ها و عضلات و قدرت تحمل شترها مي گردد. از سوئي ديگر اگر اخته كردن بعد از 6 سالگي انجام شود ممكن است كه عمل اخته كردن برايش خطرناك باشد و بهترين راه براي كنترل شتران اخته نشده در فصل مستي ، اين است كه آنان را به كار سخت و طاقت فرسا به گمارند . شتر در اين دوره بايد تمامي وظايف خود را انجام دهد و نبايد او را به حال خود رها كرد .
معمولا ًخطراتي را كه شتر مي تواند به انسان وارد آورد گاز گرفتن است كه اين كار به وسيله دندان هاي نيش خود انجام مي دهد و به همين جهت بهتر است كه اين دندان ها رابا سوهان سائيده و كند ساخت تا ضرر ناشي از آنها كمتر شود .
باروري شتر ماده درسن چهار سالگي شروع مي شود و ممكن است كه تا مدت 15 سال به زاد و ولد بپردازد و معمولاً شتر ماده هر دو سال يك بار مي زايد و مدت حاملگي شتر در حدود يك سال به طول مي انجامد و شتر ماده به مدت 6-12 ماه از بچه شتر مراقبت و نگهداري مي كند .
بچه شتر در هنگام ولادتش ضعيف و ناتوان است ولي بعد از 24 ساعت از زايمان مي تواند به دنبال مادر خود راه برود و اگر قافله شترها در حالت حركت باشند و امكان توقف موجود نباشد معمولا ًبچه شتر تازه بدنيا آمده را در داخل خورجيني نهاده و بر پشت شتر ديگري مي بندند و شتر ماده به دنبال اين شتر حركت خواهد كرد .
شتر ماده روزانه (5/4ليتر ) شير مي دهد و اين ميزان شير بر حسب ميزان تغذيه شتر و وضعيت سلامتي او تغيير مي يابد . دوره شير دهي معمولا ً از 7 تا 18 هفته طول مي كشد و بچه شتر معمولا ً در سن 15 ماهگي از شير گرفته مي شود . از شير شتر كره نيزگرفته مي شود .

تغذيه
شتر حيواني است كه در تغذيه علاوه بر علوفه مي تواند از درختان ،‌درختچه ها و علوفه خشك استفاده كند و با اضافه كردن حبوبات به جيره غذايي شتر ديده شد كه اين شتران بيشتر از شتران ديگري كه فقط بر درختچه ها تغذيه مي كرده اند فعاليت كاري داشته اند . ولي به هر حال تغذيه بيش از حد با حبوبات نيز مي تواند خطر آفرين باشد زيرا كه دستگاه گوارش شتر توانائي هضم مقدار زياد حبوبا ت را ندارند به همين جهت بايد در جيره غذايي شتر ميزان كمي ازكنستانتره و حبوبات باشد . همچون ساير نشخوار كنندگان شتر نيز بايد به مقدار كافي علوفه تناول كند و همچنين بايد به شتر بعد از غذا خوردن مدتي استراحت داد تا بتواند نشخوار كند . به هر حال مدت چراي شتر بايد 6 ساعت در روز باشد . شتران خوردن گياهان و درختچه هاي كوچك را ترجيح مي دهند ولي قدرت تميز گياهان سمي را از غير سمي ندارند. كاه و ساقه محصولات كشاورزي از غذاهاي مفيد براي تغذيه شتران به شمار مي روند . شتر توانائي خوردن علوفه و گياهان غير ثابت و متحرك را ندارند يعني فقط مي تواند گياهان و علوفه متصل به زمين يا درختان را بخورد . و به همين جهت براي شتر خوردن گياهان درو شده مشكل است . به هر حال شتران قدرت تميز غذائي ندارند و ممكن است كه اقدام به خوردن لباس ،‌گليم ، افسار و لجام بنمايد .
اما از لحاظ نوشيدن آب ،‌شتر هر چه بيشتر كار كند به آب بيشتري نياز دارد و شتر مي تواند تا چند روز بدون نوشيدن آب زنده بماند . ولي بهتر است در صورت امكان در هر روز سيراب گردد و اگر شتر در مدت زيادي تشنه بود بايد در هنگام رسيدن به آب از پي در پي و به سرعت آب خوردن وي جلو گيري كرد جهت اين كار بايد در آغاز مقداري آب به او داده شود و سپس مدتي بعد باقيمانده آب را بنوشد .
شتران معمولا ً آب راكد را بر آب جاري ترجيح ميدهند وشتر بايد در هنگام ظهر كه آب گرم شده است آب بنوشد .

تعيين سن
دندان هاي شيري فك پايين مدت كوتاهي پس از تولد ظاهر مي گردند و بعد از دو ماه هر 6 دندان پيش كامل مي گردند و بعد از حوالي 12 ماه آن دندان ها سائيده مي گردند ولي هم چنان براي مدت 3 سال باقي مي مانند ولي در اين مدت بسيار سائيده مي گردند و هنگامي كه شتر به چهار سالگي رسيد فاصله ميان اين دندانها از هم زياد مي شود و فائده آن در چرا كاهش مي يابد . وقتي شتر به سن 5/4تا 5 سالگي مي رسد دندان هاي دائمي آغاز به ظهور مي كنند و در آغاز دندانهاي پيش دائمي ظاهر مي شود و هر سال دو دندان از دندان پيش ظاهر مي گردد. و هنگامي كه شتر به سن 7 سالگي رسيد تمامي دندان هاي فك پائيني او كامل خواهند بود و اضافه بر آن داراي دو نيش نيز خواهد بود كه در دو سوي فك پائيني وجود خواهند داشت . اين نيش ها وقت معيني براي ظهور ندارند ولي معمولا ً در سن 8 سالگي كامل مي گردند . اما در فك بالائي سه جفت دندان وجود دارد كه در دو سوي فك قرار گرفته اند و شبيه دندان نيش هستند و رشد و نمو آنها در سن 5-6 سالگي شروع شده و در سن 8 سالگي كامل مي گردد . در فك بالائي شتر هم چون گاو دندان هاي پيش وجود ندارد .

شتران كار و باركش
شتران كار و باركش را بايد صبح ها و غروب ها در مرتع رها كرد تا چرا كنند اين شتران را نبايد بيش از 8 ساعت به كار واداشت . هنگامي كه شتر سه ساله مي شود مي تواند بارهاي سنگين را به وزن 125 تا 255 كيلوگرم و براي مسافت 23 كيلومتر در روز حمل كند . اين توانائي شتر سالم در حالت شرايط معمولي است و هميشه بايد توجه داشته باشيم كه شتر حيوان بردباري است و هيچگونه نشانه اي دال بر خستگي ،‌ناراحتي و تشنگي و گرسنگي و درد از خود بروز نمي دهد و به همين جهت ممكن است كه در اثر يكي از آنها ناگهان بر روي زمين بيفتد و تلف شود .
سرعت شتر در شرايط مناسب 5/4 كيلومتر در ساعت است . اما شتر سواري مي تواند 125 كيلوگرم بار را بردارد و با سرعت 5/7تا 9 كيلومتر در ساعت حركت نموده و درروز مسافتي معادل 48 كيلومتر بپيمايد . در هر ساعت بايد ده دقيقه به شتر استراحت داده شود و ادرار شتر به ميزان كم و به تدريج خارج مي شود و اين كار چندين دقيقه به طول مي ا نجامد .
شتران در هنگام شب كه درجه حرارت محيط پايين مي آيد در برابر سرما حساسيت دارند به همين جهت بايد رو اندازي مخصوص براي آنها فراهم كرد . شتران تا سن 15تا 20 سالگي مي توانند بارهاي سنگين را تحمل كنند و تا سن 30سالگي يا بيشتر مي توانند بعضي از كارهاي سبك را انجام دهند . بعضي از شترها ممكن است تا 50سالگي عمر كنند .
در هنگام باركشي از شتر بايد توجه كرد كه زين مناسب باشد و ايجاد زخم بر روي پشت شتر نكند وچه بسا ديده شده كه درمان زخم هاي پهلوي شترها تا مدت ها به درازا كشيده شده است و به همين جهت بهتر است كه در زير زين پارچه هاي مناسبي قرار داد تا از فشار زين بر روي شتر كاسته شود و هر از چندي بايد اقدام به تعويض اين پارچه ها گردد . اين كار مي تواند تا حدود زيادي از ايجاد زخم و جراحات بر روي پشت شتر جلوگيري نمايد .

   مصرف گوشت توسط انسان بطور كلي با انتخاب وگزينش نوع معيني از گوشت همراه بوده است ونخوردن نوع معيني از گوشت متكي بر برخي اعتقادات ويا عادت هاي مخصوصي بوده كه باعث شده گوشت حيوان معيني خوشايند وگوشت نوع ديگر ناخوشايند جلوه كند . از دير باز مردم شهر نشين خوردن گوشت شتر را كنار گذاشته اند زيرا كه به غلط معتقد بوده اند كه گوشت شتر سفت ودير پز بوده وارزش غذايي چنداني ندارد . اما در حقيقت بايد گفت كه گوشت شتر در مقايسه با گوشت گاو از ميزان پروتئين كمتري برخوردار است واز لحاظ شكل ظاهري شبيه گوشت گوسفند است . اين گوشت در مقايسه با ساير گوشت ها از سديم بيشتري برخوردار است اما ميزان پتاسيم آن كمتر است ودر مقايسه با گوشت گاو وگوسفند از لحاظ درجه PH بسيار متفاوت بوده ودر نتيجه براي عمليات فرآوري گوشت بسيار مناسب است .

مقدمه :
   گوشت ومشتقات آن ،مواد غذايي مرغوبي به شمار مي روند كه خوردن آنها مي تواند باعث بروز عادات غذايي مختلفي براي مصرف كنندگان شود كه برخي از اين عادت هاي غذايي مي توانند مشكلات اقتصادي وبهداشتي براي مصرف كنندگان در پي داشته باشند واز جمله اين عادت ها يكي خوردن گوشت به صورت خام ويا تخمير شده مي باشد . برخي از مطالعات نشان مي دهد كه روش هاي مصرف گوشت ويا بازار يابي آن، در مواردي، باعث انتشار گسترده بيماري ها در كشورهاي عربي مي گردد چرا كه در جوامع عربي ميهماني هاي بزرگي ترتيب داده مي شود كه درآن ميهمانان زيادي شركت مي كنند وسفره هاي بزرگي گسترده مي شود كه تمامي افراد بر سر اين سفره ها مي نشينند وچنانچه در اين ميهماني ها گوشت آلوده اي مصرف شود اين افراد به بيماري مبتلا خواهند شد . از اين روست كه مقامات بهداشتي محلي ، منطقه اي وبين المللي اهميت زيادي را به بهداشت گوشت ومشخصات آن و روش هاي توليد ومصرف آن اختصاص داده اند . اما يك مشكل هم چنان باقي وپابرجا مي ماند كه حل اين مشكل آسان به نظر نمي رسد وآن مشكل درحقيقت تغيير عادت هاي غذايي مردم در رابطه با مصرف گوشت وفرآورده هاي گوشتي است .
   همه مي دانيم كه آدمي از دوران كودكي به خوردن نوع معيني از غذاها عادت مي كند وبه همين دليل از خوردن ساير غذاهايي كه به آن عادت ندارد وياغذاهايي كه به دليل برخي از اعتقادات ديني ، اجتماعي وعرفي تحريم شده است ، خود داري مي كند .براي مثال بسياري از شهرنشينان به علت عادت نكردن به مصرف گوشت شتر از خوردن آن خودداري مي كنند . برخي از آن ها بر اين گمان هستند كه گوشت شتر دير پز است وبرخي از خانم هاي خانه دار بر اين باور هستند كه خوردن گوشت شتر باعث طولاني شدن مدت آبستني در زنان باردار مي گردد وبرخي ديگر مي گويند كه گوشت شتر بوي ناخوشايندي مي دهد .
   در سال 1994 م بخش پرواربندي مركز تحقيقات دامپروري سودان يك بررسي تحقيقاتي در خصوص مطالعه راهكارهاي مختلف در خصوص كمبود گوشت ، روش مصرف افراد ، نوع گوشت مورد علاقه مردم وروش هاي پخت گوشت وبه ويژه مصرف گوشت شتر وبهداشت گوشت انجام داد .اما درحقيقت اين بررسي نتوانست ديدگاه هاي واقعي مصرف كنندگان سوداني را به خوبي نشان دهد زيرا كه اين بررسي در گروه معيني از مصرف كنندگان صورت گرفته بود كه بيشتر آن ها افرادي با درآمد محدود بودند . در همين بررسي مشخص گرديد كه گوشت گوسفند در رأس ليست گوشت مصرفي (35 / 80 % ) است ، زيرا كه مصرف كنندگان معتقد بودند كه گوشت گوسفند گوشتي خوش طعم ، زود پز ودر دسترس همگان است اما ميزان مصرف گوشت گاو با توجه به شرايط اقتصادي مصرف كننده از لحاظ اهميت در مرتبه دوم ودر حدود 39 /13 % بود در حالي كه به علت عدم عادت ويا اعتقادات غلط وناروا در باره گوشت شتر ، ميزان مصرف گوشت شتر در بين مصرف كنندگان در حد صفر بود .مصرف گوشت سفيد نيز به علت گراني وبه علت عدم عادت در مصرف روزانه آن چيزي در حدود 93 / 2 % بود . بيشتر مصرف كنندگان (28 /89 % ) اظهار نمودند كه بهترين جاي لاشه ، گوشت ران است . اما درخصوص روش هاي پخت گوشت ، 50 / 58 % افراد گوشت سرخ كرده را ترجيح مي دادند و 01 / 23 % طرفدار گوشت فرآوري شده بودند ودر حدود 71 / 35 % پخت عادي را مناسب مي دانستند . از همين جا مي توان دريافت كه درخصوص مصرف وپختن گوشت سليقه هاي مختلفي وجود دارد كه عواملي نظير محيط زيست ، عرف وعادت وروانشانسي مصرف در آن موثر است .
   گوشت شتر منبع بسيار خوبي براي بسياري از مواد غذايي مهم ومورد نياز بدن مي باشد . اين گوشت حاوي پروتئين هايي با ارزش غذايي بالا وتعدادي از ويتامين هاي مفيد ومورد نياز بدن نظير ويتامين B كمپلكس وبرخي از عناصر معدني مهم نظير آهن وفسفر وكلسيم است . هم چنين گوشت شتر داراي قدرت مخصوصي در نگهداري هرچه بيشتر آب است كه اين خاصيت اهميت زيادي در تعيين برخي از خواص طبيعي گوشت دارد .
   گوشت شتر از جهت تركيب شيميايي با گوشت ساير دام هاي اهلي تفاوت دارد . جدول شماره 1 نشان دهنده تركيب شيمايي گوشت تازه شتر است . هم چنين جدول شماره 2 نشان دهنده وضعيت گوشت شتر از جهت محتويات غذايي ، عدد هيدروژني وساير خصوصيات شيميايي ، الكتريكي وبافتي آن مي باشد .

جدول شماره (1 ) ـ محتويات گوشت تازه شتر

جدول شماره (2 ) ـ تجزيه وتحليل شيميايي گوشت تازه شتر

   گوشت شتر در مقايسه با گوشت گاو ميزان كمتري چربي ، پروتئين وخاكستر دارد .پروتئين هاي گوشت شتر فاقد اسيدهاي آمينه ضروري نظير ترپتوفان ، والين ، ليوسين وايزوليوسين وهم چنين اسيدآمينه نيمه ضروري هيستيدين مي باشد . گوشت شتر هم چنين در مقايسه با گوشت ساير دام هاي اهلي داراي سديم بيشتر وپتاسيم كمتري است كه اين امر با متابوليسم آب در بدن دام ارتباط مستقيمي دارد وبايد افزود كه نسبت كلسيم فقط در عضلات ران زياد است . اما نسبت آهن وروي در گوشت شتر كمتر از ميزان آن در گوشت دام هاي اهلي ديگر است .
   Abdollah وهمكارانش 1978 در يك بررسي بر روي تركيبات شيميايي گوشت شتر به كار رفته در صنايع كالباس سازي وتأثير آن بر روي خصوصيات حسي ، شيميايي وميكروبيولوژي ، مشاهده كردند گوشت شتر داراي رطوبتي مابين 77 % تا 9 /93 % وچربي معادل 18 / 1 % وخاكستر معادل 8/ 4 % براساس وزن ماده خشك مي باشد .
   همان طور كه در جدول شماره 3 مشاهده مي شود تركيب شيميايي گوشت شتر اختلاف زيادي با تركيب شيميايي گوشت ساير دام هاي اهلي وبه ويژه گاو ندارد ( موسوي 1995 ) ، ومشاهده شده است كه گوشت شتر در مقايسه با گوشت گاو از رطوبت بالاتري برخورداربوده وداراي ميزان كمتري از پروتئين وچربي مي باشد واين نتيجه با آن چه قبلاَ ( Yousef & Mukasa 1981 ) گزارش نموده بودند مطابقت دارد.

جدول شماره 3 ـ مقايسه چربي شتر با چربي ساير حيوانات

خصوصيات حسي وفيزيكي گوشت شتر
   گوشت شترهاي جوان كه سن آن ها مابين يك تا سه سال است نرم تر وخوش طعم تر از گوشت شترهاي بزرگسال است كه معمولاً گوشتي سفت ودير هضم دارند وهرچه سن حيوان بيشتر وبيشتر شود ، از ميزان نرمي گوشت كاسته مي شود ، از اين روست كه پيشنهاد مي شود همان طور كه زايد وهمكارانش 1991 نيز مطرح ساختند بهتر است كه شتر هاي يكساله را براي مصرف گوشت ذبح نمود .
   بياليه وهمكارانش 1981 اظهار نمودند كه گوشت شترهاي كم سن وسال ازجهت مزه و طعم ونرمي شبيه گوشت گاو است . موسوي ( 1995 ) اقدام به مطالعاتي در زمينه استفاده از گوشت شتر در همبرگر سازي نمود به طوري كه در اين همبرگرها به درجات مختلف گوشت گاو اضافه شده بود . وي اين همبرگر را در اختيار گروهي از صاحب نظران قرار داد تا آن ها را از جهت تمامي خصوصيات حسي نظير رنگ ، بو ، طراوت ، نرمي ودرجه پذيرش مصرف كننده ) مورد بررسي قرار دهند ومشاهده كرد كه صفت نرمي در همبرگرهايي كه ميزان بيشتري گوشت شتر داشتند واضح وآشكار است . هم چنين مشاهده شد كه صفت كم وزني همراه با افزايش نسبت گوشت شتر در همبرگرها افزايش مي يابد . گفتني است كه گوشت شتر براي تهيه تمامي انواع غذاهاي مورد مصرف آدمي كه از گوشت حيوانات ديگر تهيه مي شود نظير گوشت هاي سرخ كرده، پخته وفرآوري شده مناسب است .
   اما عللي كه باعث شد مردم گمان كنند كه گوشت شتر دير پز است ، استفاده از گوشت شترهاي پير ومسن است چرا كه هرچه عمر شتر بالا رود پيوندهاي موجود بين الياف بافت همبند افزايش مي يابد وكمتر وكمتر تحت تأثير حرارت وانزيم ها قرار مي گيرند . قابل ذكر است كه گوشت شتر هاي مسن وپير براي سرخ كردن مناسب نيستند ، چرا كه به علت داشتن ميزان زيادي از كولاژن دير پز مي باشند ، اما مي توان اين گوشت را فرآوري كرده واز آن مارتادلا ويا كالباس تهيه كرد ويا اين كه آن را همانند ساير گوشت ها خشك كرده وبراي مدت طولاني در داخل روغن حيواني نگهداري كرد .
   از اين رو پيشنهاد مي شود كه مصرف كنندگان گوشت شتر را تجربه نمايند ، چرا كه با توجه به سرعت حوادث در دنياي امروز وتغييراتي كه هر از چندي در محيط زيست پيرامون ما روي مي دهدوشامل جنگ ها وبيماري ها وبلاياي طبيعي مي باشد ، آدمي بايد بر مصرف تمامي انواع گوشت هاي موجود عادت كند ، همان طور كه اين امر در كشورهاي غربي اتفاق افتاد ومصرف كنندگان براي فرار از دست بيماري جنون گاوي به خوردن گوشت تمساح وشتر مرغ روي آوردند .

چربي شتر
   چربي شتر همانند چربي ساير دام هاي اهلي بر اساس تكنيك هاي متداول فرآوري ، فرآوري شده ومورد استفاده قرار مي گيرد . بياليه وهمكارانش 1988 اظهار مي كنند كه رنگ چربي شتر سفيد است كه گاهي اوقات رنگ سفيد آن به سرخي مي زند وتفاوت قابل ملاحظه اي بين لاشه هاي مختلف حيوانات مشاهده نشده است ، علي رغم آن كه آن ها از نظر سني با هم اختلاف داشتند . وزن چربي كوهان شتر تقريباً 1 / 82 % از وزن كل چربي بدن شتر را تشكيل مي دهد . ميزان چربي موجود در كوهان شتر دوكوهانه در حدود 100 كيلوگرم برآورد مي شود . در برخي از مناطق كوهان شتر به عنوان غذايي خوش طعم مورد استفاده قرار مي گيرد وبه صورت خام ويا آب پز مصرف مي گردد ودر حالت كمبود غذا به عنوان منبع انرژي مورد استفاده قرار مي گيرد .

گياهان مرتعي يكي از منابع غني مورد استفاده در تغذيه شترها به شمار مي رود و معمولاً شترها در مراتع ، برخي گياهان را بر ساير گياهان ترجيح مي دهند . در اين مقاله سعي بر اين شده است كه به معرفي گياهان مرتعي اي كه شترها آنها را بر ساير گياهان ترجيح مي دهند پرداخته شود با اين اميد كه مورد استفاده دست اندركاران قرار گيرد .

1ـ خار شتر Alhagi comelorum :
از خانواده پروانه آسياها papilionacees و از بقولات (لكومينوز) مي باشد . اين خانواده داراي كاسبرگ زنگ مانند با پنج دندانه كوتاه مي باشد. ميوه اين خانواده ناشكوفا است، دانه ها در داخل نيامك پهلوي هم و نامرتب قرار دارد. اين گياهان داراي ساق هاي منشعب خاردار مي باشند و برگ ها ساده و كامل مي باشد. اين گونه در تمام نقاط ايران، سمنان، خراسان، آذربايجان، سيستان و بلوچستان، هرمزگان ، كرمان، يزد و خوزستان وجود دارد. اين گونه خود به دو زير گونه تقسيم مي گردد يكي داراي برگ هاي درشت بوده و ديگري داراي برگ هاي ريز مي باشند .
خار شتر گياهي است چندين ساله كه در تمام خاك ها مي رويد و مخصوص خاك هاي فقير مي باشد و حتي در خاك هائي كه داراي قشر سفيدرنگ نمك مي باشد مي رويد . ريشه اين گياه خيلي عميق است و تا 5 ـ 6 متر هم مي رسد و از اين لحاظ در مقابل كم آبي مقاومت زياد دارد . خارشتر گياهي است مقاوم به سرما و تا ارتفاع 400 متري مشاهده گرديده است و در برخي مناطق همچون بلوچستان بيشترين غذاي شتر به طور معمول از گونه خارشتر است . بيشترين زمان مناسب توليد و برداشت علوفه خارشتر در زمان گل دهي و بذردهي مي باشد .

2ـ گورگياه Andropogon spp :
گياهي است انبوه، گسترده، خشبي و خوش خوراك كه با چندين مرتبه رشد مجدد در سال نسبت به چراي مفرط مقاوم مي باشد . سنبله هاي اين گياه بر روي هر گره محور اصلي سنبله به صورت بندبند قرار گرفته است . بعضي از اين انواع داراي دم گل بلندي است كه گاهي سنبله آن عقيم و پوشيده از موهاي ظريف مي باشد . ساقه هاي اين نباتات سخت بوده ، سنبلچه ها در يك سنبل مركب قرار گرفته است و چنانچه اين گياه بيش از حد رشد نمايد خشبي شده از كيفيت علوفه اي آن به ميزان فراواني كاسته مي گردد . اين گياه از غرب اروپا تا مركز آسيا پراكنده مي باشد ودر ايران نيز وجود دارد .
دوگونه از اين گياه بنام هاي A.Faveolatus و A.KellerI در سومالي مورد تغذيه شترها واقع مي گردند .

3ـ مزج Spp Aristida
گونه اي است پر پشت و كلاف مانند با ريشه هاي قوي و ساقه هاي كوتاه ، برگ هاي اين گياه باريك بوده و خوش خوراكي متوسطي دارد . اين گونه در برابر زمستان هاي خيلي سرد به مراتب بهتر از تابستان هاي گرم مقاومت مي كند و به طور وفور در مناطق كم و بيش خشك ايران از خوزستان تا خراسان و از بلوچستان تا قسمت هاي خشك آدربايجان وجود دارد . اين گياه از گندميان ايده آل براي مناطق خشك و شني بوده به شرط اينكه شن زياد متحرك نباشد .
اين گياه چراي مفرط را به خوبي تحمل نموده و به آساني توليد بذر مي نمايد چهار گونه از اين گياه به نام هاي A.Kelleri و A.Pallida و A.Plumosa و A.Pungens مورد تغذيه شتر قرار مي گيرد .

4ـ اتريپلكس Atriplex Spp
گياهي است كه هميشه سرسبز است و چنانچه بدان توجه كافي شود مي تواند به ويژه در تابستان و پائيز كه اكثر گياهان از بين مي روند پروتئين زياد و علوفه آبداري توليد نمايد . در برخي مواقع ميزان ويتامين A اين گياه در يك گرم حتي به بيش از 35 ميلي گرم مي رسد . ريشه هاي اين نبات راست و عميق است و گاهي نيز به عمق چهار متر مي رسد . شاخ و برگ اين نبات با گسترش زيادي كه دارد به صورت درختچه اي درآمده مانع جريان آب مي شود چون شاخ و برگ اين گياه زياد بزرگ مي شود به همين جهت بايستي شاخه هاي اضافي جهت تعليف چيده شود .
براي مناطقي كه خاك هاي شور و حدود 200 ميلي متر بارندگي دارند باز كاشت نهال هاي 3 تا 4 ماهه آن امكان پذير مي باشد . گياهي است مقاوم به سرما و گرما و حرارت هاي 15 تا 40 سانتي گراد را تحمل مي كند و كم و بيش در اكثر نقاط كشور وجود دارد .
گونه اين گياه به نام هاي A.Halimus , A.Leucoclada و A.Canescens مورد تغذيه شتر قرار مي گيرد .

5ـ علف پشمكي Bromus
گياهي است با برگ هاي باريك و آويزان، كه داراي ريشه نسبتاً عميقي است و در مقابل خشكي و گرما مقاوم مي باشد و به همين جهت نيز قادر است در تابستان گرم به رشد ونمو خود ادامه دهد. گياهان اين جنس را در اوايل رشد مي توان به وسيله برگ هاي بلند و باريك و كركدار آن كه به طور محسوسي در جهت عقربه هاي ساعت پيچ خورده است شناخت و چنانچه نشاء هاي جوان را به آرامي و با دقت از خاك خارج نمائيم معمولاً دانه به قاعده ساقه چسبيده است . كشت مخلوط آن با يونجه به علت خوش خوراكي ويژه اي كه دارد بسيار مناسب است .

شترها بر انواع مختلف اين گياه تغذيه مي نمايند .

6ـ خورنال Cenchus Spp
گونه اي است چمني، انبوه و كلاف مانند و مخصوص مناطق گرمسيري و نيمه گرمسيري است كه پراكندگي جغرافيايي آن زياد مي باشد . اين گياه با آب و هواي مختلف تطابق دارد ولي در مقابل سرما حساس مي باشد و كيفيت خوش خوراكي آن خوب است و به علت جوانه زدن آسان و رشد سريع در مقابل چراي مفرط مقاوم است .
گونه هاي مختلف اين گياه كه شتر از آنها تغذيه مي كند عبارتند از C.Bifiorus و C.Ciliaris و C.Setigerus و C.Citearis . اين گياه در مناطق خيلي گرم ايران از خوزستان تا بلوچستان ديده مي شود . درخوزستان و جنوب فارس گونه C.Ciliaris فقط در دامنه هاي سنگلاخي و صخره اي تا ارتفاعات 800 متر ديده مي شود . در حالي كه در بلوچستان به طور فراوان به صورت توده هائي در زمين هاي مسطح شني يافت مي گردد . اين گياه مناسب ترين گونه جهت احداث مراتع مصنوعي دائمي آبياري شده و يا بدون آبياري در جنوب ايران بويژه بلوچستان و نواحي گرم خوزستان و فارس ،كه كمتر از 250 ميليمتر بارندگي دارد ، مي باشد .


7ـ چبر POA Spp
چبر گياهي است چندين ساله و از تيره گرامينه . اين گياه به علت داشتن پيازهائي در قسمت هاي زير زميني بخوبي مي تواند زمستان هاي سخت را به سر برده و در اوايل بهار به رشد و نمو خود ادامه دهد . چبر داراي گونه هاي متعددي است . اين نبات علوفه اي به انگليسي موسوم به Blue grass و به علت غني بودن مواد غذائي اهميت ويژه اي دارد كه به عنوان علوفه سبز جهت چراگاه مورد استفاده قرار مي گيرد . برخي از گونه هاي علوفه اي چبر داراي خوش خوراكي خاص و ارزش تغذيه اي مناسبي مي باشد. اين گياه در اكثر مناطق كشور پراكنده است . دو گونه از اين گياه به نام هاي P.Buibosa و P.Sinaica كه در منطقه مديترانه مي رويند مورد استفاده شتر قرار مي گيرند .

8 ـ علف شور Salsola rigida
گياهي خثبي است از خانواده كنوپوديانه با قاعده چوبي و قوي و ساقه هاي كاملاً راست كه در قاعده گسترده مي باشد . اين گياه داراي برگ هاي باريك، ريز و فشرده اي است كه مدت زيادي از سال را رشد نموده و در پاييز بارور مي گردد . علف شور گياهي است خوش خوراك كه هميشه مورد چراي مفرط قرار مي گيرد و بعلت نرسيدن به مرحله دانه دهي ازدياد طبيعي آن به سختي امكان پذير است .
علف شور به ميزان فراوان در جنوب غربي تهران و هم چنين در شمال غربي و جنوب ايران و در استان سيستان و بلوچستان و هرمزگان و خراسان به چشم مي خورد، اين نوع علف شور نيز مانند S.Vermiculata واقع در كويرهاي سوريه و هم چنين ساير گونه هاي دائمي آن ، در اراضي شور به عمل نمي آيد. اين گياه يكي از بهترين گياهاني است كه در مناطق غير شور ولي كم باران مي تواند كاشته شود. انواع علف شور خود را با خاك هاي فقير و خاك هاي جلگه اي دشت نخورده وفق داده ، در خاك هاي حاصلخيز نواحي نيمه جلگه اي نيز رشد مي نمايد .
گونه هاي ديگري از اين گياه كه مورد تغذيه شتر قرار مي گيرد عبارتند از S.Foetida ، S.Kali ، S.Spionsa و S.Vermiculata .

9ـ برشنك Pennisetum Spp
يكي از انواع ارزن است كه براي چرا و سيلو مورد استفاده قرار مي گيرد . اين نباتات براي رشد و نمو و توليد محصول رضايت بخش احتياج به خاك هاي غني و حاصلخيز دارد . در شرايط مناسب علوفه سبز فراواني توليد مي كند و در يك فصل مي توان از آن چندين علوفه برداشت نمود . اين گياه داراي اكوتيپ هاي زيادي بوده و در مناطق گرمسيري فارس و خوزستان وهرمزگان به طور طبيعي مي رويد و در اراضي پرشيب و سنگلاخي براي جلوگيري از فرسايش خاك كشت مي شود . برشنك علاوه بر اين كه مورد استفاده بز و ساير دام ها مي توان قرار گيرد يكي از روئيدني هاي مورد استفاده شترمي باشد .

10ـ خيـــو Sporobolus Spp
گياهي است يكساله يا دائمي با سنبله هاي منفرد و ساقه هاي خشبي و سفت و مغزدار. بذرهاي اين گياهان به علت پوسته سفت و سخت مدت زيادي قدرت زايش خود را حفظ نموده مي تواند حتي چندين سال در شرايط طبيعي به صورت خفته باقي بماند . ساقه هاي بذر دهنده راست، صاف و خشبي است كه طول آنها تا يك متر نيز مي رسد . چنانچه دقت گردد در رأس خوشه اين انواع ، گل منفردي كه به بذر نشسته ديده مي شود . علوفه حاصل از اين گياه به صورت برگ هاي باريك اكثراً از سطح زمين يعني قاعده گياه خارج شده در زير ساقه گل دهنده مجتمع مي گردد .
ريشه اين گياه پراكنده مي شود و به علاوه تا عمق مناسبي در خاك فرو مي رود. اين گياهان با اغلب خاك ها سازش دارد ولي به طور كلي خاك هاي شني براي آن ها بهتر است و در خاك هاي مرطوب قليائي عملكرد بيشتري دارد . علوفه خشك انواع اين گياه ارزش غذائي چنداني ندارد .
از اين خانواده دو گونه S.Brockmanii S.Margwatus مورد مصرف شتر قرار مي گيرد .

11ـ علف چمني (چچم) Lolium Spp
اين گياه براي حيوانات داراي كيفيت علوفه اي مناسبي است. در صورت چراي مفرط و برداشت مكرر در چراگاه ها توليد بذر مي كند و چنانچه رطوبت و مواد غذائي كافي براي رشد در دسترس اين گياه قرار داده شود مي توان از آن در يك فصل چندين مرتبه محصول برداشت نمود . چچم را مي توان در پاييز و بهار كشت نمود، چنانچه منطقه مورد نظر داراي زمستان هاي سخت و سرد و خاك زراعي سنگين باشد بايد زمان كشت را به بهار موكول نمود. اين گياه به علت دارا بودن برگ هاي ظريف و ساقه هاي باريك علوفه خشك مرغوبي توليد مي كند .

12ـ چوج Salavadora Persica
اين درختچه از خانواه «سالوادوراسه» بوده كه در اطراف بندرعباس، ناي بند، ميناب و منطقه جاسك و چاه بهار ديده مي شود . درختچه اي است هميشه سبز با شاخه هاي صاف و براق كم رنگ و آويزان، برگ هايش استخواني، بيضي نيزه اي به ابعاد 5/3×2/1 سانتي متر و دمبرگ آن كوتاه به طول 5 ميليمتر گل آذين آن خوشه اي باز و محوري يا انتهايي راست ميوه آن شفت كوچك سرخ رنگ مي باشد .

13ـ كاورس Panicum Spp
انواع گونه هاي كاورس كه به تعداد فراواني در جهان پراكنده مي باشد ويژه مناطق گرمسير است . اين جنس از انواع ارزن بوده و داراي سنبله هائي كم و بيش بهم فشرده مي باشد . كاورس گياهي است علفي چند ساله كه مناطق سواحل جنوب حد فاصل بين بندرعباس و ميناب در مراتع آن به حد وفور يافت مي گردد . در منطقه جاسك سيريك به طرف سيستان و بلوچستان نيز گزارش گرديده است. گياهي است خوش خوراك كه مورد تعليف اكثر دام ها قرار مي گيرد. شتر نيز از اين گياه به خوبي تغذيه مي نمايد. برگ هاي آنان پهن و غلاف برگ هاي بي كرك و برهنه جهت تثبت شن هاي روان به كار مي رود . دوگونه اي از اين گياه به نام هاي P.Maximum ، P.turgidum جهت تغذيه شتر بيشتر بكار مي روند .

14ـ كنــار Zizyphus Spina – Christi
كنار درختي است كه مخصوص نواحي گرم خشك و نيم گرم جنوب كشور است . گرچه ارتفاع درخت كنار به بيش از هفت متر مي رسد ولي در منطقه به علت استفاده بيش از حدي كه در چرا از آن نشده است، اين درخت به صورت درختچه درآمده است. ميوه كنار در محل طالبين زياد دارد و به عنوان ميوه خوراكي براي انسان خريد و فروش مي شود . كنار داراي شاخه هاي زياد، بلند و نسبتاً با رنگ باز است. برگ هاي كنار تخم مرغي شكل و كشيده است كه از كوبيدن و سائيدن آن پودري به دست مي آيد كه «سدر» ناميده مي شود و براي شستشوي موي سر از آن استفاده مي گردد .
كنار درخت و درختچه ايست كه بيشتر براي تعليف شتر مورد استفاده قرار مي گيرد . اين گياه با خشكي، كم آبي و مناطق گرم سازش دارد .

15 ـ كهورك Prosopis Stephaniana Spreng
درختچه ايست كوچك كه در بعضي مواقع ارتفاع آن در محل به چهار متر مي رسد داراي خار زيادي است كه با اشكال مورد تعليف دام قرار مي گيرد . اين درختچه داراي ميوه اي شبيه بادام زميني ولي بزرگتر از آن است كه در تغذيه احشام محلي نقش مهمي را ايفاء مي كند . درختچه از تيره لگومينوز است و ميوه آن داراي ارزش غذائي نسبتاً خوبي است ، شتر علاوه بر استفاده از ميوه آن از سرشاخه هاي جوان آن استفاده مي نمايد، برگ آن مركب و داراي تعدادي برگچه هاي باريك مي باشد .

16ـ دوني Medicago Spp
مرغوب ترين گونه علوفه مرتعي است . اين گياه از خانواده لگومينوز بوده و به آن اصطلاحاً شبدر وحشي نيز مي گويند . گياه يكساله بوده كه در حوالي نهرهاي آب مزارع نخليلات و مركبات و خصوصاً مزارع صيفي مخصوصاً در سال هاي پرباران به حد كافي مي رويد ارزش آن در بازار از تمام انواع علوفه هرز باغات كه به صورت بسته بندي شده بفروش مي رسد بالاترين مي باشد .گونه اي از اين گياه به نام M.Polymorpha مورد تغذيه شتر قرار مي گيرد .

17ـ استبرق Calotropis
درختي مخصوص مناطق گرمسيري است كه سرماي زمستان هاي آن به زير صفر نرسد از اين درخت در قديم بالاخص در مناطق گرمسير مثل خوزستان ابريشم تهيه مي نمودند . چون اندام هاي اين درخت شيرابه سفيدرنگي دارد اهالي معتقدند كه شيرابه آن مي تواند درمان بعضي از دردها را بنمايد. از اين درخت علاوه بر تهيه ابريشم مي توان كاغذ ، كائوچو يا در مواردي خاص علوفه تهيه نمود .
استبرق برگ هاي پهن و متقابل دارد كه فاقد دمبرگ بوده و پشت و روي آن را كرك هاي سفيدرنگ و بسيار ظريف پوشانيده است . قطر برگ هاي اين درخت به حدود دو ميلي متر مي رسد . شترها معمولاً از برگ هاي تازه اين گياه تغذيه مي كنند .

18ـ لاتـــي Crotalaria Spp
گياهي است از خانواده «لگومينوز» بوده كه در اطراف بندرعباس خصوصاً جاده ميناب بندرعباس وجود دارد . درختچه اي است كوچك كه انتهاي شاخه هايش خار مانند است و برگ هاي آن محدود و به واسطه موهاي ابريشمين خود سفيد رنگ به نظر مي رسد و شامل 3 برگچه است . لاتي از نباتاتي است كه صرفاً شتر آن را مورد تعليف قرار مي دهد و شترها از برگه هاي تازه C.Pycoostachya در موريتاني تغذيه مي نمايند . شترهاي ايراني نيز از برگ هاي تازه C.frufuracea تغذيه مي نمايند .

19ـ خارخسك Tribulus terrestris
گياهي از نوع نباتات يكساله تابستاني است كه به حد وفور يافت مي شود . اين گياه معمولاً در نواحي بياباني ، حاشيه كوير و نقاط كوهستاني كشور وجود دارد و به علت اين كه خاردار مي باشد، دام هاي ديگر كمتر از آن استفاده مي كنند اما شتر به راحتي بر آن تغذيه مي نمايند .

20ـ شنبليله Trigonella
اين گياه شبيه يونجه است با اين تفاوت كه برگ آنها كوتاهتر و گل شان زرد رنگ، ريشه هايشان بسيار قوي و ساقه هايشان منشعب و نيمه راست مي باشد . اين انواع ويژه نواحي كوهستاني بوده و در مراتع طبيعي در گوشه و كنار يافت مي شود . اين گياه به علت خوشخوراكي مورد چراي مفرط قرار مي گيرد .

21ـ كهور Prosopis Spp
از خانواده «لگومينوز» بوده و به صورت درختاني بلند و تنومند وجود دارد محل رويش و پراكنش اين گياه در جنوب كشور، بندرعباس، جيرفت و بلوچستان است و در هرمزگان نيز در اكثر نقاط وجود دارد . برگ هاي آن مركب مضاعف وداراي 3 ـ 2 جفت برگچه مركب مي باشد . هريك از آن ها شامل 12 ـ 6 جفت برگچه مي باشد . ميوه آن دو غلافه و نازك به شكل لوبيا مي باشد و براي دام بسيار خوشمزه مي باشد و خصوصاً گوسفند و بز از ميوه آن استفاده مي نمايند . شترها معمولاً از برگ خشك اين درختان تغذيه مي كنند و دو گونه آن به نام هاي P.Spicigera ، P.Africana مورد تغذيه شتر قرار مي گيرد .

22ـ اسكنبيل Calligonum Spp
انتشار اين گونه از مصر و عربستان و سوريه تا ايران و افغانستان و پاكستان مي باشد و در نقاط مختلف خشك و نيمه خشك كشور مخلوط با گونه هاي ديگر ديده مي شود. در بندرعباس ، جاسك، ايرانشهر، طبس، كرمان و خوزستان انتشار دارد ارتفاع اين درختچه حدود 2 متر با انشعابات زياد موجدار و بهم بافته است . برگ هايش درفشي است و سريع مي ريزد طول برگ حدود 5 ـ 1 ميلي متربوده و ميوه دوكي شكل 13 ـ 12 ميلي متر طول دارد. اين درختچه مورد تعليف انواع دام مخصوصاً شتر قرار مي گيرد .

23ـ آسـه Lycium
اين نباتات معمولاً در مناطق كم باران خصوصاً حواشي ساحل روئيده و به جز شترها و گاهي اوقات بزها، ساير دام ها نمي توانند از اين گياه تغذيه نمايند . اين درختچه از خانواده Solanaceae مي باشد. علاوه بر بندرعباس و آذربايجان، ميانه، زنجان، دشت گرگان، شيراز و خوزستان و بلوچستان وجود دارد. برگ هايش باريك كشيده طول برگ ها 10 ـ 5 برابر پهناي آن است. اين گياه را در زبان محلي « زهير» گويند .

24ـ قيــچ Zygohyllum Spp
يكي از انواع بوته هاست كه در مناطق نيمه بياباني ، بياباني و جلگه اي ايران به وفور يافت مي شود . ارتفاع قسمت چوبي اين گياه بيش از يك متر نمي باشد . اين گياه جهت تغذيه شتر مورد استفاده قرار مي گيرد و بنابر گزارشات رسيده سه گونه از اين گياه به نام هاي Z.atriplicoides ، Z.Album ، Z.Coccineum مورد تغذيه شتر قرار مي گيرد .

25ـ گـــز Spp Tamarix
يكي از انواع درختان مناطق بياباني و نيمه خشك است كه شتر از شاخ و برگ آن تغذيه مي كند و باتوجه به منابع موجود به نظر مي رسد كه شترهاي كشورهاي عربي از اين درختان جهت تغذيه استفاده نمي كنند .

26 ـ گــون Spp Astragalus
گياهي علوفه اي از خانواده «لگومينوز» مي باشد وداراي انواع بسياري است و تقريباً تمام انواع آن خوش خوراك مي باشد. اين انواع بسيار گوناگون است برخي علفي و يا چوبي بدون ساقه و بعضي ديگر داراي ساقه كوتاه در روي زمين و بالاخره عده اي داراي ساقه هاي خوابيده روي زمين يا راست مي باشند . دامنه پراكندگي آن ها از آذربايجان تا فارسو از شمال تا خراسان مي باشد . اين گياهان معمولاً در برابر چراي مفرط مقاوم مي باشد . گياهان اين گونه داراي رشد سريع و دوام چند ساله بوده با بذرپاشي طبيعي مي تواند تكثير پيدا نمايد .

27ـ تـــاغ Haloxylon Spp
درختي است كه در مناطق جلگه، نيمه بياباني و بياباني رشد مي كند و گاهي ارتفاع آن تا چندين متر مي رسد . داراي شاخ ها و شاخك هاي شكننده و برگ هاي ريزي است كه شترها به راحتي بر روي آنها تغذيه مي كنند . اين درخت در مناطق حاشيه مديترانه ، مصر، سوريه، لبنان، اردن، صحراي سينا و ايران پراكنده است و بنا بر گزارش محققين ، شتر بر روي دو گونه از اين گياه به نام هاي H.Articulatum ، H.Salicornicum تغذيه مي نمايد .

28ـ نيــل Indigofera Spp
گياهي است از خانواده « لگومينوز» چند ساله است كه بيشتر در مناطق نيمه گرمسيري مي رويد و در سيستان و بلوچستان، هرمزگان و خراسان يافت مي شود . گونه هاي متعددي از اين گياه به نامهاي I.ARRECTA ، I.INTRICATA ، I.SPINOSA ، I.SCHIMPERI ، I.RUSPOLI ، I.DBLONGIFOLIA مورد تغذيه شتر قرار مي گيرد و شترها معمولاً از همه اجزاي اين گياه جهت تغذيه استفاده مي كنند .

29 ـ درمنــه Artemisia Spp
يكي از گياهان مشخص مناطق جلگه اي مي باشد كه در مناطقي مانند تهران، خراسان، كرمان و مناطق جنوبي كشور ديده مي شود و اغلب با گياهان غير نمك دوست از خانواده اسفناج همراه است و يا جانشين آنها مي گردد . دو گونه از اين گياه به نام هاي A.CAMPESTRIS و A.HERBA-ALBA مورد تغذيه شتر قرار مي گيرند .

30ـ خارگوني Noaea Muctonata
گياهي بوته اي است كه فلور جلگه اي ايران است و تقريباً در تمامي نواحي ديده مي شود .

به درخت ، گياه ، حيوانات مختلف ، كوهها ، رودها، درياها ، ابر ، باد ، باران ، برف و هزاران خلقت ديگر فكركنيد ،كدام يك را اضافي يا غير لازم مي بينيد ؟

راستي اين آيه از سوره مباركه الغاشيه را به خاطر مي آوريد كه مي فرمايد :

شايد خيلي ها تصور نمايند كه شتر به درد زمانهائي مي خورد كه بشر وسيله تقليه تند رو، در اختيار نداشت و در بيابانها و صحرا ها از آن به عنوان باركش و يا وسيله نقليه استفاده مي نمود و امروز ديگر كارآيي چنداني ندارد .

شايد بدانيم كه تقريباً 3/1 وسعت كشور عزيز ما ايران ، مناطق بياباني و كوير ها مي باشد . اين مناطق از نظر پوشش گياهي و توليد علوفه در پائين ترين حد ممكن هستند . بارش ناكافي و در بعضي نواحي بسيار كم و اندك ،سبب فقر پوشش گياهي و نامساعد بودن خاك براي كشاورزي گرديده است . از طرفي در حاشيه مناطق بياباني و نيمه بياباني ، گروهي از روستائيان ساكن بوده يا محل رفت و آمد عشاير است . اين افراد بعلت نامساعد بودن شرايط براي كشت و كار يا اصولاً به كار كشاورزي نپرداخته و يا آنكه زراعت آنها محدود به مقدار كمي ديمكاري مي باشد .

شغل اصلي اين گروه از روستائيان و عشاير ، دامداري و دامپروري است . مردم چنين مناطقي سخت كوش ، مقاوم و در عين حال بسيار قانع هستند و با نگهداري تعدادي بز يا گوسفند ، توليد متوسطي داشته و براي تامين زندگي از آن استفاده مي نمايند . اما مراتع بعضي از مناطق كويري در چنان وضعيتي از فقر علوفه اي قرار دارند كه حتي گوسفندان كويري و بزها هم قادر به ادامه زندگي نيستند ، بخصوص آنكه اين شرايط با كمبود يا نبود آب هم در منطقه همراه باشد .

درچنين شرايطي ، خداوند قادر توانا ، متناسب با وضعيت موجود ، جانداران مخصوصي را سازگاري داده كه از جمله آنها مي توان شتر را نام برد كه به آن "سفينه صحرا " لقب داده اند .

محل زندگي شتر قلب كوير است ، آنجائيكه به جز ، نباتات چند ساله خاردار ،خشبي و نامرغوب ، آنهم با پراكندگي زياد و آب بسيار كم و شور ، امكانات ديگري وجود ندارد . در چنين شرايطي معمولاً هيچ دامي قادر به ادامه حيات نمي باشد . اما شتر بعلت شرايط خاص بدني ، مقاومت زياد و قدرت تحمل تشنگي قادر است در اعماق كوير براحتي زندگي كرده و از مراتع موجود براحتي بهره برداري و اين گياهان نامرغوب و پست را به محصولات دامي تبديل نمايد . متاسفانه گروهي بدون آگاهي كامل از وضعيت چراي شتر ، اين حيوان را متهم مي نمايند كه موجب تخريب مراتع كويري شده و با چراي پيوسته از تك بوته هاي موجود ،در اينگونه مراتع ، پوشش گياهي را از بين برده و موجب فرسايش (شسته شدن ) خاك مي گردند !

اما واقعيت امر آنست كه شتر مانند گوسفند ، عادت به چراي يكنواخت و باصطلاح پي در پي نداشته ،بلكه پس از برداشت مقداري علوفه از يك بوته ، چندين قدم راهپيمايي نموده و سپس دوباره شروع به چرااز بوته ديگرمي نمايد . يا به عبارت ديگر شتر عادت ندارد كه يك بوته را تمام و كمال خورده و پس از اتمام آن به نقطه ديگر حركت نمايد ، باين طريق :

از ميان چهار پايان ، شتر كه در شرايط سخت كويري توان زيستن را داشته و موجب اشتغال زايي و درآمد اقتصادي در اين مناطق

مي گردد ، داراي قابليت هاي فراواني است كه عبارتند از :

1- قابليت توليد محصولات دامي  :

الف: گوشت – كيفيت گوشت شتر هاي جوان تقريباً قابل مقايسه با گوشت گوساله مي باشد . از نظر مغذي بودن گوشت شتر از گوشت هاي گوسفند، گوساله ، ماهي و مرغ بهتر است .

ب : پشم و كرك –كرك شتر سبك ، مقاوم و عايق گرمااست و دربافت پتو ، لباسهاي گرم ، كلاه ، شال ، دستكش و عبا بكار گرفته

مي شود .

ج : پوست و چرم _از پوست و چرم شتر در ساختن كفش ، صندل ، ساختن زين ، تازيانه و مشك آب و شير استفاده مي گردد .

  د :شير – اگر چه بعلت نحوه پرورش متداول ، كمتر شير شتر دوشيده و مورد مصرف قرار مي گيرد ، اما شير اين حيوان از نظر ارزش غذايي شبيه شير گاو و شير بز بوده و داراي ويتامين هاي بسياري است .

2- قابليت سازگاري و تحمل شرايط سخت طبيعي :

الف : استفاده از علوفه خاردار و خشبي – در قسمت هاي داخلي دهان ،  لبها و حاشيه زبان شتر ، پرزهايي وجود دارد كه با حركت لب شكاف دار بالايي ، مي تواند علوفه خاردار و خشبي را دريافت و فرو دهد .

ب- تحمل تشنگي – عوامل زير موجب مي شود كه شتر تشنگي را بخوبي تحمل نمايد :

- وجود عضلات مخصوصي در انتهاي گلو كه حفرات بيني را بسته نگاه داشته و ضمن اينكه مانع ورود شن و حشرات

مي گردد ، از تبخير زياد رطوبت در حالت نفس كشيدن جلوگيري مي نمايد .

- وجود غشاء كيسه مانند در سقف دهان كه حنجره و گلو را مرطوب نگاه داشته و تحمل تشنگي را افزايش مي دهد .

- امكان ذخيره و نگهداري مقدار زيادي آب در شكمبه وهزارلا.

- ادرار اين حيوان در كليه ها غليظ شده و باين ترتيب از دفع آب زياد از بدن جلوگيري مي كند .

- بدون آنكه مشكلي براي شتر پيش آيد مي تواند مقدار زيادي از آب بدن را از دست بدهد . اينكار در ديگر حيوانات باعث مرگ آنها مي شود .

- بمحض دسترسي به آب ، در عرض يكي دو دقيقه مي تواند آب از دست رفته را جبران نمايد .

ج- تحمل تغييرات شديد درجه حرارت–  شتر با استفاده از امكانات زير با گرما و حرارت شديد مبارزه مي نمايد:

- شكل بدن و باريكي در قسمت بالاي كمر و قرار گرفتن بصورت عمودي در برابر آفتاب سطح كمي از بدن شتر را در مقابل نور مستقيم خورشيد قرار مي دهد .

- در هنگام خوابيدن دست ها و پاها را زير بدن جمع مي كند تا سطح بدن كمتربا زمين گرم در تماس باشد .

- پوست و پشم شتر نوعي عايق است كه بخار شدن آب بدن و عرق كردن را به حداقل مي رساند .

3- قابليت حمل بار زياد و سنگين :

اگرچه امروزه از شتر مانند گذشته براي حمل بار و كالاهاي تجارتي در همه نقاط استفاده نمي شود ، اما علاوه برعشايركه هنوز هم دركوچ هاي ييلاقي و قشلاقي از شتر براي حمل بارهاي سنگين بهره برداري مي كنند ، در مناطق كويري كه بعلت انباشتگي شن و ماسه حركت وسايل موتوري ميسر نيست ، شتر وسيله خوبي براي عبور از اين صحاري است .

4- قابليت طي مسافت هاي طولاني :

در شرايط دشوار كوير ، شتر ها قادرند در هر شبانه روز 40 تا 50 كيلومتر براي يافتن علوفه راهپيمائي كنند .

5- قابليت مقاوم در برابر بيماريها :

بعلت پراكندگي شتر در سطح وسيع وقرار گرفتن دائمي در مقابل اشعه خورشيد مقاومت نسبتاً خوبي در برابر بيماريها نشان ميدهد.

قابليت هاي شتر باعث گرديده كه در بدترين شرايط زيستي بسر برده و توليدات مناسبي را به بشر عرضه نمايد.

جمعيت شتر در جهان حدود 19 ميليون نفر مي باشد كه حدود 185 هزار نفر آنها در ايران پراكنده مي باشند . تقريباً 70 درصد جمعيت شتر موجود در كشور در دو استان(( سيستان و بلوچستان)) و خراسان وجود دارند .

اكثريت شتر هاي موجود ، در ايران يك كوهانه بوده و فقط تعداد كمي شتر دو كوهانه ، در آذربايجان نگهداري مي شود .

بطور كلي شتر هاي موجود ، در ايران را توده هايي مانند بلوچي ، بهلولي ، تركمن ، نجدي و كلكوئي تشكيل مي دهند . چنانكه از اسامي اين توده هاي شتر فهميده مي شود ، بيشتر شتر ها بوسيله ايلات و عشاير پرورش داده مي شوند .

اغلب شتر هاي كشور ما داراي فحلي فصلي هستند با شروع فصل بارندگي فعاليت جنسي آنها آغاز مي گردد. فصل جفتگيري معمولاً از اوايل ديماه شروع و تا اواخر فروردين ماه ادامه مي يابد . شتر هاي ماده ، در حدود سن سه سالگي به بلوغ جنسي مي رسند ، اما براي آنكه از نظر جسمي قابليت باروري پيدا كنند ، در سنين بين 4 تا 6 اين آمادگي حاصل مي شود . اگر چه شتر ماده تا 30 سالگي مي تواند ، زايش و توليد داشته باشد ، اما بهترين سن بهره برداري بين 12 تا حداكثر 22 سالگي است.

غريزه جنسي در شتر نر هم در سن 3 سالگي بروز مي كند ، ولي شتر داران با تجربه سن مناسب براي شروع جفتگيري شتر هاي نر را در 5-6 سالگي مي دانند . البته بهترين سن استفاده از لوك (نرمولد) در سنين بين 9 تا 16 سالگي مي باشد .

بنابراعتقادات شتر داران در مناطق مختلف ، يك لوك (نرمولد) براي باروري (به تفاوت) 20 تا 150 نفر اروانه (ماده بالغ) بكار گرفته مي شود ، اما ميزان متعادل ، يك لوك براي 50 نفر اروانه مي باشد .

مدت آبستني حدود 13 ماه طول مي كشد و علائم نزديكي زايمان عبارت است از بزرگي پستان ، گود شدن دو طرف دم ، شل شدن رباطهاي دم، اضطراب ، بي اشتهايي و با احتياط راه رفتن .

با توجه به وضعيت تغذيه و نگهداري شتر ها در شرايط كشورما، از شتر هاي ماده (در سنين باروري )هرسه سال حداكثر دوحاشي(نوزادشتر)بدنيا مي آيد .

 مهمترين بيماريها و انگلها ئيكه شتر ها به آن مبتلا مي گردند عبارتند از:

1- گري يا جرب – كه بسياري از شتر ها به آن مبتلا مي شوند . كمبود علوفه و بدي تغذيه شتر را براي آلودگي به اين انگل مستعد مي نمايد. شتر داران از روغن منداب ، آب نمك، مخلوط روغن سوخته با گوگرد ، براي درمان گري استفاده مي نمايد. سمپاشي شتر هاي آلوده با سموم توصيه شده از طرف دامپزشك و شعله دادن جايگاه ، در سرعت درمان بسيار موثر است .

2- آلودگي به كنه – موجب بيماري زردي در شتران گشته و ساربانها بوسيله چرب كردن به درمان آن مي پردازند . مبارزه با سموم مخصوص و شعله دادن جايگاه از وسايل ديگر مبارزه با اين انگل است .

3- ناهاز يا سورا – مگس ها غالباً اين بيماري را به شتر منتقل مي كنند . علائم بيماري تب ، لاغري ، كم خوني ،اسهال وكاهش توليد شير و گوشت وگاهي سقط جنين است . شتر داران براي معالجه ، بيني ، لب و زير سينه شتر را داغ مي كنند . اما چاره اصلي استفاده از داروهاي موثري است كه بوسيله دامپزشك توصيه مي گردد .

4- آبله يا اردوكه _ تاول هائي برروي نقاط حساس بدن ظاهر مي گردد و شتر داران معالجه آنرا بوسيله آب نمك وچرب كردن با روغن منداب انجام ميدهند . اما تزريق واكسن آبله براي جلوگيري از اين بيماري و در صورت ابتلاء استفاده از داروها ، چاره اصلي مي باشد .

5-اكتيماي مسري يا لب جوشه شديداً مسري است . بكار بردن پمادهاي تسكين دهنده و مصرف غذاهاي نرم در سرعت بهبود دام موثر مي باشد  شتر داران در اين مورد هم براي معالجه از آب نمك استفاده مي كنند .

6- شبه سل يا يون – بنامهاي ريو و بيماري اسهال هم گفته مي شود و علامت مهم آن وجود اسهال بد بو ، همراه با كاهش وزن مي باشد ، اين بيماري معالجه ندارد و تلفات زيادي را بوجود مي آورد .

اكنون كه به خصوصيات شتر و اثرات مثبت آن در زندگي كوير نشينان و حاشيه نشينان كوير، آشنا شده ايد ، مي خواهيم راههاي بهبود بخشيدن به اين نوع دامداري را با شما در ميان بگذاريم .

الف – تحت كنترل در آوردن شتر ها :

متاسفانه بزرگترين مشكل شتر داري كشور ، رها و آزاد بودن شتر ها و پرورش نيمه وحشي آنهاست. اين وضعيت باعث مي شود كه اغلب شتر داران فقط سالي يك بار با كمك ديگران و بادوندگي و زحمت بسيار و كمك گرفتن از موتور سيكلت ، شتر ها را در محل هاي مخصوص بنام گاش جمع آوري و از اين فرصت استفاده نموده ، شتر ها را بوسيله داغ علامتگذاري كرده ، ضمناً عمليات بهداشتي و روغن مالي را انجام داده و پس از جدا سازي دامهاي كشتاري ، بقيه شتران را مجدداً تا سال آينده در كوير رها مي سازند . اين زندگي نيمه وحشي شتر ها، موجب اشكالات بزرگي خواهد شد كه مهمترين آنها عبارتند از :

         -     نداشتن كنترل در تغذيه مناسب شترها و تخريب مراتع.

-         كاهش باروري اروانه ها و پائين آمدن ميزان زايش آنها .

-         تلفات شديد حاشي ها بعلت انجام نشدن مراقبت هاي لازم .

-         بعلت كنترل نشدن بيماريها ، افزايش تلفات در شتر هاي بالغ .

-         دور شدن از مناطق زندگي شتر داران و آسيب رساندن به مزارع كشاورزي .

-         عدم دسترسي به آب شرب به مدت هاي طولاني.

-         خطر آسيب از سوي حيوانات وحشي .

براي سامان دادن به شتر داري در كشور و جلوگيري از مسائلي كه در بالا گفته شد ، بايستي با گماشتن ساربان براي بنگله هاي شتر

(30 تا50 نفر شتر را يك بنگله مي گويند )از اين مشكلات جلوگيري نموده و بهره بيشتري از شتر داري نصيب اين قشر زحمتكش نمود .

ب- رعايت تعادل دام و مرتع :

اولين ضرر تخريب  مراتع به دامدار وارد مي گردد ، بخصوص در جاهايي مانند مراتع كويري و بياباني كه بازسازي اين مراتع حتي با هزينه هاي زياد هم بسيار مشكل است . بنابر اين با كمك كارشناسان منابع طبيعي ، ظرفيت محل چراي شتر ها را تعيين و بميزان توصيه شده از مراتع استفاده نمائيد .

ج- احداث آبشخور :

معمولاً در مراتع كويري كه زيستگاه شتر ها مي باشد، دسترسي به آب كه عمدتاً شور هم هستند بسيار مشكل و آبگاهها و آبشخورها ، دور از هم قرار دارند و بعلت كمبود اين منابع آبي ، هجوم شتران به مناطق داراي آب بسيار زياد و موجب شدت تخريب مرتع آن اطراف مي شود. شتر دارانيكه با گماشتن ساربان ، گله ها را به كنترل در آورده اند، بايد با كمك يكديگر يا تعاوني مربوطه و استفاده از تسهيلات بانكي ، در نقاط مختلف مرتع و در فواصل مناسب ، اقدام به ساختن آبشخور نمايند تا هم آب به مقدار كافي در دسترس شتر ها قرار گيرد و هم  ازفرسايش نقاط مخصوصي از مراتع جلوگيري گردد .

 د- محل جمع آوري :

يكي از خصوصيات خوب شتر داري ،  حداقل نياز به تاسيسات و تجهيزات و امكانات پرورش و نگهداري مي باشد . براي انجام بسياري از عمليات ، نظيرداغ زني ، روغن مالي ، پشم وكرك چيني ، معالجات وجدا سازي شتر ها ، فقط نياز به يك چهارديواري محصور ميباشد كه لازم است هر پرورش دهنده شتر ، چنين جايگاهي را پيش بيني نمايد.

ه – تامين علوفه :

شتر ها در زمستان ها  و همچنين سالهاي كم باران ، غذاي كافي را از مراتع نمي توانند بدست آورند. اين مشكل در كاهش توليد از جمله آبستني تاثيرات فراوان دارد . از نظر اقتصادي به صرفه است كه شتر داران مدت كوتاهي از زمستان را كه علوفه مراتع براي نيازهاي شتر ها كافي نمي باشد آنها را تغذيه دستي نمايند تا هم مراتع فرصت كافي براي رشد داشته باشند و هم صدمه اي به توليد شترها وارد نشود .

و – پرواربندي شتر :

براي آنكه جمعيت شتر بطور بي رويه افزايش نيابد و ضمناً در آمد خوبي هم نصيب شتر دار گردد ، هر ساله بايد تعدادي از شتر هاي هر بنگله را جدا نموده و به پروار بست .

بيشتر شتر داران ، شتر هاي نر بالغ 5 تا 8 ساله و شتر هاي ماده و حذفي مسن و شتر هاي ماده غير آبستن را براي پروار انتخاب و جدا مي نمايند. گاهي حاشي ها نيز پروار بسته مي شوند .

معمولاً بهترين سن براي پرواربندي شتر ، سن هاي 3 تا 5 سالگي مي باشد . در اين سن سرعت رشدو افزايش وزن بيشتر بوده و علاوه بر اين، گوشت آن كيفيت بهتري دارد . در صورتيكه جيره غذايي مناسبي در دوره پروار به شتر ها داده شود ، روزانه 5/1 تا 2 كيلوگرم افزايش وزن خواهند داشت .مدت مناسب براي پروار شتر90 روز است كه در طول اين مدت به وزن مناسب قابل عرضه به بازارمي رسند .

-         خداوند در قرآن مي فرمايد : آيا به خلقت شتر نمي نگرند كه چگونه به انواع حكمت و منفعت براي بشر خلق شده است.

-    شتر در مناطقي از كوير زندگي مي كند كه بعلت سختي شرايط منطقه ، حيوان ديگري قادر به زندگي در آن نيست.

-         شتر نباتات چند ساله خاردار ، خشبي و نامرغوب كوير را به محصولات دامي پر ارزش تبديل مي نمايد.

-         شتر در چرا ، از هر بوته مقداري علوفه برداشت نموده و بسمت بوته ديگر مي رود.

-         گوشت شترهاي جوان از لحاظ كيفيت با گوشت گوساله برابري مي كند.

-    پرزهائيكه در قسمت هاي داخلي دهان ، لب ها و اطراف زبان شتر موجود است ، در استفاده شتر از علوفه خاردار كمك مي كند.

-         وضعيت بدني و طرز قرار گرفتن شتر در مقابل آفتاب ، موجب تحمل گرماي زياد توسط اين حيوان مي شود.

-    اكثريت شتر هاي كشور ما ، يك كوهانه هستند ، ولي تعداد كمي شتر دو كوهانه هم در آذربايجان وجود دارد.

-     شتر هاي ماده در سن 3 سالگي به بلوغ جنسي و در 4 تا 6 سالگي به بلوغ جسمي براي بارورشدن ميرسند.

-         بهترين سن استفاده از لوك بين 9 تا 16 سالگي مي باشد.

-         يك لوك برايباروري 50 نفر ارونه بايد مورد استفاده قرار گيرد.

-         گري ، آلودگي به كنه ، ناهاز ، آبله ، اكتيما و شبه سل از مهمترين بيماريها و آلودگيهاي انگلي شتر است.

-    گماردن ساربان براي شتر ها جهت كنترل و حفاظت  از آنها مهمترين اقدام براي رونق حرفه شتر داري است.

-         شتر هاي 3 تا 5 ساله ، بهترين بازده پرواربندي را دارند.