نشریه ترویجی پرورش شتر

به درخت ، گياه ، حيوانات مختلف ، كوهها ، رودها، درياها ، ابر ، باد ، باران ، برف و هزاران خلقت ديگر فكركنيد ،كدام يك را اضافي يا غير لازم مي بينيد ؟

راستي اين آيه از سوره مباركه الغاشيه را به خاطر مي آوريد كه مي فرمايد :

شايد خيلي ها تصور نمايند كه شتر به درد زمانهائي مي خورد كه بشر وسيله تقليه تند رو، در اختيار نداشت و در بيابانها و صحرا ها از آن به عنوان باركش و يا وسيله نقليه استفاده مي نمود و امروز ديگر كارآيي چنداني ندارد .

شايد بدانيم كه تقريباً 3/1 وسعت كشور عزيز ما ايران ، مناطق بياباني و كوير ها مي باشد . اين مناطق از نظر پوشش گياهي و توليد علوفه در پائين ترين حد ممكن هستند . بارش ناكافي و در بعضي نواحي بسيار كم و اندك ،سبب فقر پوشش گياهي و نامساعد بودن خاك براي كشاورزي گرديده است . از طرفي در حاشيه مناطق بياباني و نيمه بياباني ، گروهي از روستائيان ساكن بوده يا محل رفت و آمد عشاير است . اين افراد بعلت نامساعد بودن شرايط براي كشت و كار يا اصولاً به كار كشاورزي نپرداخته و يا آنكه زراعت آنها محدود به مقدار كمي ديمكاري مي باشد .

شغل اصلي اين گروه از روستائيان و عشاير ، دامداري و دامپروري است . مردم چنين مناطقي سخت كوش ، مقاوم و در عين حال بسيار قانع هستند و با نگهداري تعدادي بز يا گوسفند ، توليد متوسطي داشته و براي تامين زندگي از آن استفاده مي نمايند . اما مراتع بعضي از مناطق كويري در چنان وضعيتي از فقر علوفه اي قرار دارند كه حتي گوسفندان كويري و بزها هم قادر به ادامه زندگي نيستند ، بخصوص آنكه اين شرايط با كمبود يا نبود آب هم در منطقه همراه باشد .

درچنين شرايطي ، خداوند قادر توانا ، متناسب با وضعيت موجود ، جانداران مخصوصي را سازگاري داده كه از جمله آنها مي توان شتر را نام برد كه به آن "سفينه صحرا " لقب داده اند .

محل زندگي شتر قلب كوير است ، آنجائيكه به جز ، نباتات چند ساله خاردار ،خشبي و نامرغوب ، آنهم با پراكندگي زياد و آب بسيار كم و شور ، امكانات ديگري وجود ندارد . در چنين شرايطي معمولاً هيچ دامي قادر به ادامه حيات نمي باشد . اما شتر بعلت شرايط خاص بدني ، مقاومت زياد و قدرت تحمل تشنگي قادر است در اعماق كوير براحتي زندگي كرده و از مراتع موجود براحتي بهره برداري و اين گياهان نامرغوب و پست را به محصولات دامي تبديل نمايد . متاسفانه گروهي بدون آگاهي كامل از وضعيت چراي شتر ، اين حيوان را متهم مي نمايند كه موجب تخريب مراتع كويري شده و با چراي پيوسته از تك بوته هاي موجود ،در اينگونه مراتع ، پوشش گياهي را از بين برده و موجب فرسايش (شسته شدن ) خاك مي گردند !

اما واقعيت امر آنست كه شتر مانند گوسفند ، عادت به چراي يكنواخت و باصطلاح پي در پي نداشته ،بلكه پس از برداشت مقداري علوفه از يك بوته ، چندين قدم راهپيمايي نموده و سپس دوباره شروع به چرااز بوته ديگرمي نمايد . يا به عبارت ديگر شتر عادت ندارد كه يك بوته را تمام و كمال خورده و پس از اتمام آن به نقطه ديگر حركت نمايد ، باين طريق :

از ميان چهار پايان ، شتر كه در شرايط سخت كويري توان زيستن را داشته و موجب اشتغال زايي و درآمد اقتصادي در اين مناطق

مي گردد ، داراي قابليت هاي فراواني است كه عبارتند از :

1- قابليت توليد محصولات دامي  :

الف: گوشت – كيفيت گوشت شتر هاي جوان تقريباً قابل مقايسه با گوشت گوساله مي باشد . از نظر مغذي بودن گوشت شتر از گوشت هاي گوسفند، گوساله ، ماهي و مرغ بهتر است .

ب : پشم و كرك –كرك شتر سبك ، مقاوم و عايق گرمااست و دربافت پتو ، لباسهاي گرم ، كلاه ، شال ، دستكش و عبا بكار گرفته

مي شود .

ج : پوست و چرم _از پوست و چرم شتر در ساختن كفش ، صندل ، ساختن زين ، تازيانه و مشك آب و شير استفاده مي گردد .

  د :شير – اگر چه بعلت نحوه پرورش متداول ، كمتر شير شتر دوشيده و مورد مصرف قرار مي گيرد ، اما شير اين حيوان از نظر ارزش غذايي شبيه شير گاو و شير بز بوده و داراي ويتامين هاي بسياري است .

2- قابليت سازگاري و تحمل شرايط سخت طبيعي :

الف : استفاده از علوفه خاردار و خشبي – در قسمت هاي داخلي دهان ،  لبها و حاشيه زبان شتر ، پرزهايي وجود دارد كه با حركت لب شكاف دار بالايي ، مي تواند علوفه خاردار و خشبي را دريافت و فرو دهد .

ب- تحمل تشنگي – عوامل زير موجب مي شود كه شتر تشنگي را بخوبي تحمل نمايد :

- وجود عضلات مخصوصي در انتهاي گلو كه حفرات بيني را بسته نگاه داشته و ضمن اينكه مانع ورود شن و حشرات

مي گردد ، از تبخير زياد رطوبت در حالت نفس كشيدن جلوگيري مي نمايد .

- وجود غشاء كيسه مانند در سقف دهان كه حنجره و گلو را مرطوب نگاه داشته و تحمل تشنگي را افزايش مي دهد .

- امكان ذخيره و نگهداري مقدار زيادي آب در شكمبه وهزارلا.

- ادرار اين حيوان در كليه ها غليظ شده و باين ترتيب از دفع آب زياد از بدن جلوگيري مي كند .

- بدون آنكه مشكلي براي شتر پيش آيد مي تواند مقدار زيادي از آب بدن را از دست بدهد . اينكار در ديگر حيوانات باعث مرگ آنها مي شود .

- بمحض دسترسي به آب ، در عرض يكي دو دقيقه مي تواند آب از دست رفته را جبران نمايد .

ج- تحمل تغييرات شديد درجه حرارت–  شتر با استفاده از امكانات زير با گرما و حرارت شديد مبارزه مي نمايد:

- شكل بدن و باريكي در قسمت بالاي كمر و قرار گرفتن بصورت عمودي در برابر آفتاب سطح كمي از بدن شتر را در مقابل نور مستقيم خورشيد قرار مي دهد .

- در هنگام خوابيدن دست ها و پاها را زير بدن جمع مي كند تا سطح بدن كمتربا زمين گرم در تماس باشد .

- پوست و پشم شتر نوعي عايق است كه بخار شدن آب بدن و عرق كردن را به حداقل مي رساند .

3- قابليت حمل بار زياد و سنگين :

اگرچه امروزه از شتر مانند گذشته براي حمل بار و كالاهاي تجارتي در همه نقاط استفاده نمي شود ، اما علاوه برعشايركه هنوز هم دركوچ هاي ييلاقي و قشلاقي از شتر براي حمل بارهاي سنگين بهره برداري مي كنند ، در مناطق كويري كه بعلت انباشتگي شن و ماسه حركت وسايل موتوري ميسر نيست ، شتر وسيله خوبي براي عبور از اين صحاري است .

4- قابليت طي مسافت هاي طولاني :

در شرايط دشوار كوير ، شتر ها قادرند در هر شبانه روز 40 تا 50 كيلومتر براي يافتن علوفه راهپيمائي كنند .

5- قابليت مقاوم در برابر بيماريها :

بعلت پراكندگي شتر در سطح وسيع وقرار گرفتن دائمي در مقابل اشعه خورشيد مقاومت نسبتاً خوبي در برابر بيماريها نشان ميدهد.

قابليت هاي شتر باعث گرديده كه در بدترين شرايط زيستي بسر برده و توليدات مناسبي را به بشر عرضه نمايد.

جمعيت شتر در جهان حدود 19 ميليون نفر مي باشد كه حدود 185 هزار نفر آنها در ايران پراكنده مي باشند . تقريباً 70 درصد جمعيت شتر موجود در كشور در دو استان(( سيستان و بلوچستان)) و خراسان وجود دارند .

اكثريت شتر هاي موجود ، در ايران يك كوهانه بوده و فقط تعداد كمي شتر دو كوهانه ، در آذربايجان نگهداري مي شود .

بطور كلي شتر هاي موجود ، در ايران را توده هايي مانند بلوچي ، بهلولي ، تركمن ، نجدي و كلكوئي تشكيل مي دهند . چنانكه از اسامي اين توده هاي شتر فهميده مي شود ، بيشتر شتر ها بوسيله ايلات و عشاير پرورش داده مي شوند .

اغلب شتر هاي كشور ما داراي فحلي فصلي هستند با شروع فصل بارندگي فعاليت جنسي آنها آغاز مي گردد. فصل جفتگيري معمولاً از اوايل ديماه شروع و تا اواخر فروردين ماه ادامه مي يابد . شتر هاي ماده ، در حدود سن سه سالگي به بلوغ جنسي مي رسند ، اما براي آنكه از نظر جسمي قابليت باروري پيدا كنند ، در سنين بين 4 تا 6 اين آمادگي حاصل مي شود . اگر چه شتر ماده تا 30 سالگي مي تواند ، زايش و توليد داشته باشد ، اما بهترين سن بهره برداري بين 12 تا حداكثر 22 سالگي است.

غريزه جنسي در شتر نر هم در سن 3 سالگي بروز مي كند ، ولي شتر داران با تجربه سن مناسب براي شروع جفتگيري شتر هاي نر را در 5-6 سالگي مي دانند . البته بهترين سن استفاده از لوك (نرمولد) در سنين بين 9 تا 16 سالگي مي باشد .

بنابراعتقادات شتر داران در مناطق مختلف ، يك لوك (نرمولد) براي باروري (به تفاوت) 20 تا 150 نفر اروانه (ماده بالغ) بكار گرفته مي شود ، اما ميزان متعادل ، يك لوك براي 50 نفر اروانه مي باشد .

مدت آبستني حدود 13 ماه طول مي كشد و علائم نزديكي زايمان عبارت است از بزرگي پستان ، گود شدن دو طرف دم ، شل شدن رباطهاي دم، اضطراب ، بي اشتهايي و با احتياط راه رفتن .

با توجه به وضعيت تغذيه و نگهداري شتر ها در شرايط كشورما، از شتر هاي ماده (در سنين باروري )هرسه سال حداكثر دوحاشي(نوزادشتر)بدنيا مي آيد .

 مهمترين بيماريها و انگلها ئيكه شتر ها به آن مبتلا مي گردند عبارتند از:

1- گري يا جرب – كه بسياري از شتر ها به آن مبتلا مي شوند . كمبود علوفه و بدي تغذيه شتر را براي آلودگي به اين انگل مستعد مي نمايد. شتر داران از روغن منداب ، آب نمك، مخلوط روغن سوخته با گوگرد ، براي درمان گري استفاده مي نمايد. سمپاشي شتر هاي آلوده با سموم توصيه شده از طرف دامپزشك و شعله دادن جايگاه ، در سرعت درمان بسيار موثر است .

2- آلودگي به كنه – موجب بيماري زردي در شتران گشته و ساربانها بوسيله چرب كردن به درمان آن مي پردازند . مبارزه با سموم مخصوص و شعله دادن جايگاه از وسايل ديگر مبارزه با اين انگل است .

3- ناهاز يا سورا – مگس ها غالباً اين بيماري را به شتر منتقل مي كنند . علائم بيماري تب ، لاغري ، كم خوني ،اسهال وكاهش توليد شير و گوشت وگاهي سقط جنين است . شتر داران براي معالجه ، بيني ، لب و زير سينه شتر را داغ مي كنند . اما چاره اصلي استفاده از داروهاي موثري است كه بوسيله دامپزشك توصيه مي گردد .

4- آبله يا اردوكه _ تاول هائي برروي نقاط حساس بدن ظاهر مي گردد و شتر داران معالجه آنرا بوسيله آب نمك وچرب كردن با روغن منداب انجام ميدهند . اما تزريق واكسن آبله براي جلوگيري از اين بيماري و در صورت ابتلاء استفاده از داروها ، چاره اصلي مي باشد .

5-اكتيماي مسري يا لب جوشه شديداً مسري است . بكار بردن پمادهاي تسكين دهنده و مصرف غذاهاي نرم در سرعت بهبود دام موثر مي باشد  شتر داران در اين مورد هم براي معالجه از آب نمك استفاده مي كنند .

6- شبه سل يا يون – بنامهاي ريو و بيماري اسهال هم گفته مي شود و علامت مهم آن وجود اسهال بد بو ، همراه با كاهش وزن مي باشد ، اين بيماري معالجه ندارد و تلفات زيادي را بوجود مي آورد .

اكنون كه به خصوصيات شتر و اثرات مثبت آن در زندگي كوير نشينان و حاشيه نشينان كوير، آشنا شده ايد ، مي خواهيم راههاي بهبود بخشيدن به اين نوع دامداري را با شما در ميان بگذاريم .

الف – تحت كنترل در آوردن شتر ها :

متاسفانه بزرگترين مشكل شتر داري كشور ، رها و آزاد بودن شتر ها و پرورش نيمه وحشي آنهاست. اين وضعيت باعث مي شود كه اغلب شتر داران فقط سالي يك بار با كمك ديگران و بادوندگي و زحمت بسيار و كمك گرفتن از موتور سيكلت ، شتر ها را در محل هاي مخصوص بنام گاش جمع آوري و از اين فرصت استفاده نموده ، شتر ها را بوسيله داغ علامتگذاري كرده ، ضمناً عمليات بهداشتي و روغن مالي را انجام داده و پس از جدا سازي دامهاي كشتاري ، بقيه شتران را مجدداً تا سال آينده در كوير رها مي سازند . اين زندگي نيمه وحشي شتر ها، موجب اشكالات بزرگي خواهد شد كه مهمترين آنها عبارتند از :

         -     نداشتن كنترل در تغذيه مناسب شترها و تخريب مراتع.

-         كاهش باروري اروانه ها و پائين آمدن ميزان زايش آنها .

-         تلفات شديد حاشي ها بعلت انجام نشدن مراقبت هاي لازم .

-         بعلت كنترل نشدن بيماريها ، افزايش تلفات در شتر هاي بالغ .

-         دور شدن از مناطق زندگي شتر داران و آسيب رساندن به مزارع كشاورزي .

-         عدم دسترسي به آب شرب به مدت هاي طولاني.

-         خطر آسيب از سوي حيوانات وحشي .

براي سامان دادن به شتر داري در كشور و جلوگيري از مسائلي كه در بالا گفته شد ، بايستي با گماشتن ساربان براي بنگله هاي شتر

(30 تا50 نفر شتر را يك بنگله مي گويند )از اين مشكلات جلوگيري نموده و بهره بيشتري از شتر داري نصيب اين قشر زحمتكش نمود .

ب- رعايت تعادل دام و مرتع :

اولين ضرر تخريب  مراتع به دامدار وارد مي گردد ، بخصوص در جاهايي مانند مراتع كويري و بياباني كه بازسازي اين مراتع حتي با هزينه هاي زياد هم بسيار مشكل است . بنابر اين با كمك كارشناسان منابع طبيعي ، ظرفيت محل چراي شتر ها را تعيين و بميزان توصيه شده از مراتع استفاده نمائيد .

ج- احداث آبشخور :

معمولاً در مراتع كويري كه زيستگاه شتر ها مي باشد، دسترسي به آب كه عمدتاً شور هم هستند بسيار مشكل و آبگاهها و آبشخورها ، دور از هم قرار دارند و بعلت كمبود اين منابع آبي ، هجوم شتران به مناطق داراي آب بسيار زياد و موجب شدت تخريب مرتع آن اطراف مي شود. شتر دارانيكه با گماشتن ساربان ، گله ها را به كنترل در آورده اند، بايد با كمك يكديگر يا تعاوني مربوطه و استفاده از تسهيلات بانكي ، در نقاط مختلف مرتع و در فواصل مناسب ، اقدام به ساختن آبشخور نمايند تا هم آب به مقدار كافي در دسترس شتر ها قرار گيرد و هم  ازفرسايش نقاط مخصوصي از مراتع جلوگيري گردد .

 د- محل جمع آوري :

يكي از خصوصيات خوب شتر داري ،  حداقل نياز به تاسيسات و تجهيزات و امكانات پرورش و نگهداري مي باشد . براي انجام بسياري از عمليات ، نظيرداغ زني ، روغن مالي ، پشم وكرك چيني ، معالجات وجدا سازي شتر ها ، فقط نياز به يك چهارديواري محصور ميباشد كه لازم است هر پرورش دهنده شتر ، چنين جايگاهي را پيش بيني نمايد.

ه – تامين علوفه :

شتر ها در زمستان ها  و همچنين سالهاي كم باران ، غذاي كافي را از مراتع نمي توانند بدست آورند. اين مشكل در كاهش توليد از جمله آبستني تاثيرات فراوان دارد . از نظر اقتصادي به صرفه است كه شتر داران مدت كوتاهي از زمستان را كه علوفه مراتع براي نيازهاي شتر ها كافي نمي باشد آنها را تغذيه دستي نمايند تا هم مراتع فرصت كافي براي رشد داشته باشند و هم صدمه اي به توليد شترها وارد نشود .

و – پرواربندي شتر :

براي آنكه جمعيت شتر بطور بي رويه افزايش نيابد و ضمناً در آمد خوبي هم نصيب شتر دار گردد ، هر ساله بايد تعدادي از شتر هاي هر بنگله را جدا نموده و به پروار بست .

بيشتر شتر داران ، شتر هاي نر بالغ 5 تا 8 ساله و شتر هاي ماده و حذفي مسن و شتر هاي ماده غير آبستن را براي پروار انتخاب و جدا مي نمايند. گاهي حاشي ها نيز پروار بسته مي شوند .

معمولاً بهترين سن براي پرواربندي شتر ، سن هاي 3 تا 5 سالگي مي باشد . در اين سن سرعت رشدو افزايش وزن بيشتر بوده و علاوه بر اين، گوشت آن كيفيت بهتري دارد . در صورتيكه جيره غذايي مناسبي در دوره پروار به شتر ها داده شود ، روزانه 5/1 تا 2 كيلوگرم افزايش وزن خواهند داشت .مدت مناسب براي پروار شتر90 روز است كه در طول اين مدت به وزن مناسب قابل عرضه به بازارمي رسند .

-         خداوند در قرآن مي فرمايد : آيا به خلقت شتر نمي نگرند كه چگونه به انواع حكمت و منفعت براي بشر خلق شده است.

-    شتر در مناطقي از كوير زندگي مي كند كه بعلت سختي شرايط منطقه ، حيوان ديگري قادر به زندگي در آن نيست.

-         شتر نباتات چند ساله خاردار ، خشبي و نامرغوب كوير را به محصولات دامي پر ارزش تبديل مي نمايد.

-         شتر در چرا ، از هر بوته مقداري علوفه برداشت نموده و بسمت بوته ديگر مي رود.

-         گوشت شترهاي جوان از لحاظ كيفيت با گوشت گوساله برابري مي كند.

-    پرزهائيكه در قسمت هاي داخلي دهان ، لب ها و اطراف زبان شتر موجود است ، در استفاده شتر از علوفه خاردار كمك مي كند.

-         وضعيت بدني و طرز قرار گرفتن شتر در مقابل آفتاب ، موجب تحمل گرماي زياد توسط اين حيوان مي شود.

-    اكثريت شتر هاي كشور ما ، يك كوهانه هستند ، ولي تعداد كمي شتر دو كوهانه هم در آذربايجان وجود دارد.

-     شتر هاي ماده در سن 3 سالگي به بلوغ جنسي و در 4 تا 6 سالگي به بلوغ جسمي براي بارورشدن ميرسند.

-         بهترين سن استفاده از لوك بين 9 تا 16 سالگي مي باشد.

-         يك لوك برايباروري 50 نفر ارونه بايد مورد استفاده قرار گيرد.

-         گري ، آلودگي به كنه ، ناهاز ، آبله ، اكتيما و شبه سل از مهمترين بيماريها و آلودگيهاي انگلي شتر است.

-    گماردن ساربان براي شتر ها جهت كنترل و حفاظت  از آنها مهمترين اقدام براي رونق حرفه شتر داري است.

-         شتر هاي 3 تا 5 ساله ، بهترين بازده پرواربندي را دارند.